تحلیل نابرابری فضایی سکونتگاه‌های رسمی و غیررسمی محلات منطقۀ دو شهر تهران

نوع مقاله : پژوهشی-مطالعه موردی

نویسندگان

• احمد پوراحمد ¹
• حسین حاتمی نژاد ²
• شهرام چرخان ³

¹ استاد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

² دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

³ کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2021.69240.1023

چکیده

 
دستیابی به توسعه، مستلزم برقراری تعادل در درون شهر می‌باشد که در قالب عدالت فضایی در شهر بروز می‌کند. برقراری عدالت اجتماعی و به تبع آن عدالت فضایی راه‌حل بسیاری از نارسایی‌ها و ناهنجاری‌ها در شهر ­است. در این فرایند اسکان غیر­رسمی و نابرابری فضایی کانون بی­ ثباتی و تعارض محسوب می­شوند و به واسطة فرایندهای مشابه به یکدیگر مرتبط می­گردند. هدف این مقاله، بررسی عوامل ساختاری موثر برشاخص­های عدالت فضایی سکونتگاه­های غیررسمی منطقة دو تهران است که با استفاده از روش‌های تحلیل عاملی، آمار فضایی در محیط  GIS، به مقایسة تطبیقی نابرابری فضایی محلات غیررسمی و تحلیل شاخص­های اجتماعی، اقتصادی و رفاهی-کالبدی این محلات پرداخته است. نتایج نشان می­دهد که محلات منطقة دو شهر تهران، به لحاظ برخورداری از شاخص­های مورد بررسی در وضعیت مناسبی قرار ندارند. محلات شهرک غرب و پونک در بهترین وضعیت برخورداری و محلات اسلام ­آباد و فرحزاد در بدترین وضعیت برخوردری از شاخص­های مطرح شده، قرار دارند. در مجاورت محلات کم­برخورداری مانند اسلام­آباد و فرح­زاد، در محلات برخوردار منافع عده­ای محدود و مرفه شکل گرفته، انگاره­ای که نشانگر مهندسی نسبتاً دقیق، علم، فن و معماری و ... می‌باشد (تولید فضای برآمده از رفاه). در مقابل، فضایی که تنها براساس رفع نیاز سادة تودة فقیر شکل می‌گیرد و هر روز در یک سیر قهقرایی رو به زوال است (تولید فضای برآمده از فقر)، به نابرابری هرچه بیشتر محلة اسلام‌آباد و فرحزاد و حتی کوهسار با محلات هم‌جوارشان دامن می‌زند. این مهم، نمایانگر این است که در محلات برخوردار همبودگی پول، سرمایه، قدرت، رانت و... بر فضا غالب شده و موجب شکل‌گیری فضای نابرابر در کل منطقه و پهنه­ های هم‌جوار در ساختار فضایی منطقة دو می‌شود.

کلیدواژه‌ها

• اسکان غیررسمی
• نابرابری فضایی
• تولید فضا
• بورژوازی مستغلات
• منطقۀ دو

20.1001.1.20081391.1400.19.1.11.8

موضوعات

• برنامه ریزی در بخش های شهری و روستایی

مراجع

1. احدنژاد، م. نجفی، س. (1395). بررسی تطبیقی تفاوت­های کیفیت زندگی در محلات برنامه‌ریزی‌­شده و سکونتگاه‌های غیررسمی شهری (نمونة موردی: محلات کارمندان و اسلام‌آباد شهر زنجان). نشریة جغرافیا و برنامه­ریزی، 20(57)، 47-23.
2. اطهاری، ک. (1381). عدالت در فضا، نشریۀ شهرسازی و معماری هفت شهر، 3 (9 و 10)، 32-25.
3. اطهاری، ک.، یزدانی، ف. (1387). بورژوازی مستغلات؛ کژ کارکردی جامعه، کژتابی شهر. دوماه­نامة چشم‌انداز ایران، 48، 50-43.
4. اطهاری، ک. (1395). گفت­وگو با اقتصاد آنلاین. کد خبر155112، تاربخ خبر10/08/1395، بازیابی ازEghtesadonline.com                                                                    
5. افروغ، ع. (1377). فضا و نابرابری اجتماعی، ارائة الگویی برای جدائی­گزینی و پیامد­های آن. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.
6. ایران‌دوست، ک. (1389). سکونتگاه غیررسمی و اسطورة حاشیه‌نشینی (چاپ دوم). تهران: انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات.
7. ایران‌دوست، ک. (1391). فقر سکونتگاه­های غیررسمی و امنیت شهری. فصل­نامة ره­نامة سیاست‌گذاری سیاسی، دفاعی و امنیتی، 3(1)، 181- 159.
8. ایران‌دوست، ک.، و پاکزاد، ع. (1394). ارزیابی دگرگونی کیفیت زندگی در سکونتگاه­های غیررسمی در دهة گذشته (مطالعة موردی: دولت‌آباد کرمانشاه). فصل­نامة علمی­ـ پژوهشی رفاه اجتماعی، 15(57)، 175-149.
9. ایمان­پور، م.، شمس­الدینی، ع.، و سرور، ر. (1400). تحلیل سناریوهای اسکان غیررسمی در شهرهای شمال شرق ایران(مورد مطالعه: شهر بجنورد). فصل­نامة مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، (1)، 92-77.
10. آسایش، ح.، مشیری، ر. (1387). روش‌شناسی و تکنیک­های تحقیق علمی در علوم انسانی با تأکید بر جغرافیا. تهران: نشر قومس.
11. باندز، م. (1394). نظریه‌های اجتماعی شهر (شهر، خود و جامعه) (صدیق سروستانی، مترجم) (چاپ دوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
12. بشیریه، ح. (1382). دیباچه‌ای بر فلسفة عدالت. مجلة ناقد، 1، 56-11.
13. پورآقایی، ع. (1383). بررسی و تحلیل اسکان غیررسمی در شهر رشت و راهکارهای مناسب برای بهبود روند آن (پایان‌نامة منتشرنشدۀ کارشناسی‌ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری). دانشگاه یزد، یزد، ایران.
14. جنسن، ا. ه.، و هولت، ر. (1376). جغرافیا (تاریخ و مفاهیم) (تبریزی، ج. مترجم). تهران: انتشارت سیروسیاحت.
15. جواهری­پور، م.، و داورپناه، ب. (1381). سکونتگاه ناپایدار اقشار کم‌درآمد شهری (بازبینی سیاست‌گذاری‌های دروان اخیر در زمینة اسکان غیررسمی یا نابسامان). نشریۀ شهرسازی و معماری هفت شهر، 8، 97-82..
16. جودی­گل­لر، پ.، زمانیان، ر.، و فتحی، ح. (1394). ردیابی انگاشت عدالت در نظریه­های شهر و شهرنشینی: نظریة شهری انتقادی و نظریه نظریة حق به شهر. نشریۀ معماری و شهرسازی هفت شهر، (50-49)، 113-101.
17. حاتمی­نژاد، ح. (1391). جغرافیای رادیکال؛ رویکرد میان‌رشته‌ای در جغرافیای انسانی. فصل­نامة مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، 4(3)، 31-15.
18. حاتمی­نژاد، ح.، فرهودی، ر. محمدپور، م. (1387). تحلیل نابرابری اجتماعی در برخورداری از کاربری­های خدمات شهری (مورد مطالعه: شهر اسفراین). پژوهش­های جغرافیای انسانی، 40(65)، 85-71.
19. حاج یوسفی، ع. (1381). حاشیه‌نشینی و روند تحول آن در ایران (قبل از انقلاب). نشریۀ شهرسازی و معماری هفت شهر، 3(8)، 16-5.
20. حافظ­نیا، م. ر.، حاجت، ق.، احمدی­پور، م.، رکن­الدین، ز.، گوهری، ع. ر.، و گوهری، م. (1394). طراحی الگوی سنجش عدالت فضایی (مطالعه مطالعة موردی: ایران). فصل­نامة برنامه­ریزی و آمایش فضا، 19(1)، 52-33.
21. خاتم، ا.، و اطهاری، ک. (۱۳۸۶). حل مسئلة مسکن کم‌درآمدها و اسکان غیررسمی. مجموعة شهری تهران، مدیریت یکپارچه و حل اسکان غیررسمی، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
22. خوش‌روی، ق. (1385). عدالت اجتماعی و فضای شهر. اولین همایش عمران شهری، 29 و 30 آذر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، بازیابی از https://civilica.com/doc/13178
23. داداش‌پور، ه.، علیزاده، ب.، و رستمی، ف. (1394). گفتمان عدالت فضایی در شهر. تهران: انتشارات آذرخش.
24. داداش­­پور، ه.، و علیزاده، ب. (1390). اسکان غیررسمی و امنیت تصرف زمین. تهران: انتشارات آذرخش.
25. دولفوس، ا. (1374). فـضای جغرافیایی (سهامی، س. مترجم) (چـاپ دوم). مشهد: انـتشارات‌ نـیکا.
26. رفیعیان، م. قاسمی، ا.، و نوذری، ک. (1398). تحلیل گفتمان عدالت فضایی در سند سیاست­گذاری مدیریت شهری تهران. مجلة جغرافیای اجتماعی شهر، (6)، 89-71.
27. رئیس دانا، ف. (1380). بررسی­های کاربردی توسعه و اقتصاد ایران، شناخت پایه‌ای (جلد یک). تهران: نشر چشمه.
28. زالی، ن.، یوسف، ر.، و نجمه، چ. (1394). ارزیابی و نقدی بر طرح ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه­های غیررسمی شیراز؛ مطالعة موردی محله مهدی­آباد (کتسِ بس). نشریة پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، (23)، 115-132.
29. زاهد زاهدانی، س. (1369). حاشیه‌نشینی. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
30. زاهدی، م. (1393). سوداگری در ۴۰‏‎ ‎درصد از ارزش کل معاملات مسکن کشور. روزنامة جهان اقتصاد، امور زیربنایی. تاریخ خبر 16/12/1393، بازبابی از jahaneghtesad.com
31. زیاری، ک. ا.، و رفیعی­مهر، ح. (1394)،. بررسی عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی ساکنان مناطق غیررسمی (مطالعة موردی: محلة حصار همدان. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 47(1)، 32ـ21.
32. سوندرز، پ. (1394). نظریة اجتماعی و مسئلة شهری (شارع­پور، م. مترجم) (چاپ سوم). تهران: انتشارات تیسا.
33. شبلینگ، ژ. (1377). جغرافیا چیست؟ (س. سهامی، مترجم). مشهد: انتشارات محقق.
34. شکویی، ح. (1391). دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری (جلد اول، چاپ پانزدهم). تهران: انتشارات سمت.
35. صرافی، م. (1381). مهاجرت داخلی و مدیریت شهری؛ با تأکید بر شرایط ایران. فصل­نامة مدیریت شهری، 3(10)، 15 ـ 6.
36. عقیلی، ک.، میرکتولی، ج.، و قبادی، غ. (1400). تحلیل شاخص‌های عدالت فضایی در ساختمان‌های بلندمرتبة گرگان. آمایش جغرافیایی فضا، (40)، 132-119.
37. عمران­زاده، ب. (1394). تبیین عدالت فضایی در شهر آرمانی اسلامی (رسالۀ دکتری منتشرنشدۀ جغرافیا گرایش برنامه‌ریزی شهری). دانشگاه تهران، تهران، ایران.
38. قائدی، ع. (1393). دو پیش‌نیاز سیاست جدید مسکن. روزنامة دنیای اقتصاد. شمارة 3408، کد خبرDEN- 857543 ، تاریخ خبر11/11/1393 بازیابی از donya-e-eqtesad.com
39. کرنگ، م.، و ثریفت، ن. (1394). اندیشیدن دربارة فضا (م. عبدالله­­­زاده، مترجم). تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
40. گالبرایت، ج. (1366). ماهیت فقر عمومی (س. م. عادلی، مترجم). تهران: انتشارات اطلاعات.
41. لوفور، ه. (1394). درآمدی بر تولید فضا (آ. ترکمه، مترجم). تهران: انتشارات تیسا.
42. موحدی، م.ج.، بینای مطلق، س. (1394). افلاطون و رالز: عدالت در فرد یا جامعه. پژوهش­های فلسفی، 9(16)، 213-197.
43. میره­ای، م.، حاتمی­­نژاد، ح.، و خدائی، ز. (1391). اسکان غیررسمی در جهان و ایران. تهران: جهاد دانشگاهی واحد تربیت‌معلم.
44. نجفیکانی، ع. ا.، و حمیدی، خ. (1400). تحلیلی بر تنگناها و راهبردهای توسعۀ کالبدی و فیزیکی سکونتگاه‌های غیررسمی نمونۀ موردی: محله‌های حاشیه‌ای و پیرامونی‌ بابل. مجلۀ آمایش جغرافیایی فضا، 38، 238-217.
45. نظریان، ا. (1394). مهاجرت­های قومی در شهرهای ایران، گذر از مناطق قومی به شهرهای اقوام. تهران: انتشارات مبتکران.
46. نیوویرث، ر. (1389). شهرهای در سایه (میلیاردها محله محلة حاشیه‌نشین در دنیای جدید شهری) (ا. پوراحمد، ا. مشکینی، ژ. سجادی، و ک. حبیبی، مترجمان). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
47. وارثی، ح.، زنگی­آبادی، ع.، و یغفوری، ح. (1387). بررسی تطبیقی توزیع خدمات عمومی شهری از منظر عدالت اجتماعی: مورد زاهدان، مجلة جغرافیا و توسعه، 6(11)، 156-139.
48. هاروی، د. (1376). عدالت اجتماعی و شهر (ف. حسامیان، م. حائری، و ب. منادی­­زاده، مترجمان). تهران: انتشارات شرکت پردازش برنامه‌ریزی شهری.
49. هیراسکار، ج. (1387). درآمدی بر برنامه­­ریزی­ شهری (م. سلیمانی، و ا. م. یکانی­فرد، مترجمان) (چاپ دوم). تهران: جهاد دانشگاهی واحد تربیت‌معلم.

 

50. Abbott, J. (2002). A method-based planning frame work for informal settlement upgrading. Habitat International, 26(3), 317-333.
51. Aljafreh, A., Altal, R., & Ibrahim, A. (2021). The social role of open spaces in informal settlements in Jordan. Open House International, 47(1), 2-16.
52. Ezebilo, E., & Savadogo, P. (2021). Preferences for infrastructure and determinants of decision to live in a makeshift house in informal settlements. Economics, 9(4), 183.
53. Fainstin, S. (2005). Planning theory and the city. Journal of Planning Education and Research, 25, 1-10.
54. Gilbert, A. (2009). Extremist thinking about slums and slums: Cash. SAIS Review, 29(1), 35-48.
55. Mitchell, D. (2003). The right to the city: Social justice and the fight for public space. New York: Guilford Press.
56. Owen, K., & Wong, D. (2013). An approach to differentiate informal settlements using spectral, texture, geomorphology and road accessibility metrics. Applied Geography, 38, 107-118.
57. Roger, , Gouveia, N., Mathee, A., Harpham, T., Cohn, A., Swart, A., & Coulson, N. (2004). Informal sub-division of residential and commercial buildings in Sao Paulo and Johannesburg: Living conditions and policy implications. Habitat International, 28(3), 427-442.
58. Setianto, M. A., & Gamal, A. (2021). Spatial justice in the distribution of public services. Paper presented at the 3rd International Conference on Smart City Innovation, 5-6 August, Sanur, Bali.
59. Soja, E. W. (2008). The city and spatial justice. Paper presented at the conference Spatial Justice, March 12-14, Nanterre, Paris.
60. UN–Habitat. (2015 a). International guidelines on urban and territorial. planning Retrieved from http://unhabitat.org/books/international-guidelines-on-urban-and-territorial-planning/
61. UN-Habitat. (2015 b). Habitat III-issue-pape- 20 – Housing. Retrieved from http://unhabitat.org/wp-content/uploads/2015/04/Habitat-III-Issue-Paper-20_Housing-2.0.pdf
62. UN-Habitat. (2015 c). Habitat- III- issue- paper-22_ informal-settlements. Retrieved from http:// unhabitat.org/ wp-content/ uploads/ 2015/ 04/ Habitat-III-Issue-Paper-22_Informal-Settlements.pdf
63. UN-Habitat. (2016). HIII thematic meeting on informal settlement Pretoria. Retrieved from http:// citiscope.org/ sites/ default/ files/ h3/ HIII_ Thematic_ Meeting_on_Informal_Settlements_Pretoria_2016_Backgrounder.pdf.
64. United Nations. (2015 d). The millennium development goals report. Retrieved from http:// www.undp.org/ content/ undp/ en/ home/ librarypage/ mdg/ the-millennium- development-goals-report-2015.html
65. United Nations. (2015 e). Transforming our world: the 2030 Agenda for sustainable development. Retrieved from http:// www.un.org/ ga/ search/ view_doc.asp?symbol=A/RES/70/1&Lang=E