تحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارش های رگباری ناحیۀ کوهپایه ای داخلی ایران

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

• محسن فنودی ¹
• کمال امیدوار ¹
• احمد مزیدی ¹
• رضا دوستان ²

¹ دانشگاه یزد

² دانشگاه فردوسی مشهد

https://doi.org/10.22067/geography.v16i1.65102

چکیده

اهداف: هدف تحقیق، شناسایی الگوهای گردشی سطوح میانی جو بارش­های رگباری در ناحیة کوهپایۀ­ داخلی ایران است.
روش: به منظور فوق، داده­های از 30 سالة (2014-1985) کدهای هواشناسی جهانی 80 تا 99 ایستگاه­های هم­دید سازمان هواشناسی کشور استفاده شد.. بارش رگباری هم­دید، بارشی است که حداقل در 50 درصد ایستگاه­ها حادث شود. بنابراین، 80 رگبار مشترک مبنای شناسایی الگوهای جوی است که با روش تحلیل مؤلفة اصلی و خوشه ­بندی در تراز 700 هکتوپاسکال تعیین شد.
یافته­ ها/ نتایج: از 7 الگوی گردشی به دست آمده در اثر خوشه ­بندی، بیشترین تعداد روزهای رگباری، از الگوی جوی اول تراز 700  هکتوپاسکال در ماه مارس، آوریل و می (فصل بهار) تبعیت می­ کند. بیشترین مقادیر بارش این الگو در نواحی غربی و شمال غرب منطقه پدید آمده است. این الگو حاکی از شکل ­گیری مرکز کم ­ارتفاع عمیق و قوی بسته در دریای سیاه است که باعث شیو ژئوپتانسیل در منطقه و توسعۀ امواج کژفشار در مناطق شرقی ناوه  می ­شود. بسته بودن مرکز کم ­ارتفاع (سرد چال) باعث کندی حرکت سامانه­ های غربی در کوهپایۀ داخلی ایران و ادامة بارش­­ها شد. با بررسی الگوهای گردشی سطح زمین، نواحی غربی و شمال غرب منطقة مطالعه ­شده در این الگو، تحت تأثیر پرفشار 1025 هکتوپاسکال غرب اروپا و نواحی شرقی منطقه تحت تأثیر مرکز کم ­فشار قرار دارد. در این الگو وجود پشتة قوی در شمال دریای مدیترانه و سرد چال در شرق دریای سیاه، باعث تقویت وضعیت  کژفشار در سطح زیرین جو شده است. بنابراین، با توجه به همگرایی زیاد در تراز پایین، مهیا بودن شرایط برای صعود و تاوایی مثبت بالا و واگرایی در تراز میانی جو، بارش­های رگباری مناسبی (بیش از 40 میلیمتر)، عمدتاً در نواحی شمال غرب منطقه می ­ریزد. در این الگو، زبانه ­های پر فشار، رطوبت را از دریای خزر به شمال غرب و غرب منطقه منتقل کرده و نقش حرکت چرخندی سیستم جنوب غربی در تقویت رطوبت از دریای عرب و خلیج فارس به منطقه مشهود است.
نتیجه­ گیری: بارش­های رگباری مرتبط با  سرد چال یا مرکز کم­ ارتفاع عمیق در لایه ­های فوقانی جو است. همچنین، وجود پشتۀ قوی غرب اروپا و ریزش هوای سرد عرض بالا باعث تقویت مرکز فرابار در تراز پایین شده و زبانه ­های آن، جریانات شمالی و تزریق رطوبت خزری را به نواحی غربی منطقۀ مطالعه­ شده موجب می ­شود. همچنین، روزهای رگباری کوهپایۀ داخلی مرتبط با سیستم کم ­فشار جنوب و جنوب غربی و همگرایی سطوح پایین است.

کلیدواژه‌ها

• بارش رگباری
• الگو های گردشی
• تحلیل مولفه اصلی و خوشه بندی
• کوهپایه داخلی ایران

20.1001.1.20081391.1397.16.1.6.2

مراجع

1. امیدوار، ک. (1390). مخاطرات طبیعی. یزد: دانشگاه یزد.

2. امیدوار، ک. (1392). آب و هواشناسی هم‌دیدی. یزد: دانشگاه یزد.

3. امیدوار، ک.، حسن بیگی، س. و رحیمی، ک. (1392) تحلیل سینوپتیکی بار‌ش‌های سنگین پاییزة تهران. نخستین کنفرانس ملی آب و هواشناسی، 1392، (صص. 495-486). دانشگاه کرمان.

4. امیدوار، ک.، محمودآبادی، م. و صفرپور، ف. (1394). بررسی و تحلیل هم‌دیدی بارش‌های سنگین بهمن 1389 در مناطق جنوبی و مرکزی ایران. جغرافیا و برنامه‌ریزی، 51، 39-21.

5. براتی، غ.، بداق جمالی، ج. و ملکی، ن. (1391). نقش واچرخندها در رخداد بارش‌های سنگین دهة اخیر غرب ایران. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 44 (80)، 98-85.

6. جوانمرد، س. و آسیایی، م. (1383). فرهنگ اصطلاحات هواشناسی و اقلیم‌شناسی. مشهد: سخن گستر.

7. خوشحال دستجردی، ج. (1376). تحلیل و ارائة مدل هم‌دیدی کلیماتولوژی برای بارش‌های بیش از صد میلیمتر در سواحل دریای خزر. رسالۀ دکتری اقلیم‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران.

8. درگاهیان، ف.، علیجانی، ب. و محمدی، ح. (1393) بررسی سینوپتیکی الگوهای فشار مرتبط با بلاکینگ مؤثر بر رخداد بارش‌های مداوم و سنگین ایران. جغرافیا و مخاطرات محیطی، 10، 173-155.

9. زارع نیستانک، م. (1394). تحلیل هم‌دیدی بارش شدید منجر به سیل 28/4/1394 استان‌های تهران و البرز. همایش ملی بحران آب و مدیریت آب در مناطق خشک ایران، 1394، دانشگاه یزد.

10. صالحی، ح.، ثنایی‌نژاد، ح. و موسوی بایگی، م. (1393). بررسی شاخص‌های ناپایداری هنگام وقوع پدیده‌های آب و هوای مخرب در مشهد. جغرافیا و مخاطرات محیطی، 9، 123-113.

11. عزیزی، ق. و صمدی، ز. (1386). تحلیل الگوی سینوپتیکی سیل 28 مهرماه 1382 استان‌های گیلان و مازندران. پژوهش‌های جغرافیایی، 60، 74-61.

12. علیجانی، ب. (1388). اقلیم‌شناسی سینوپتیک. تهران: سمت.

13. فتاحی، ا. و رضیعی، ط. (1388). الگوهای گردش جوی روزانه بر روی ایران. تحقیقات جغرافیایی، 24(2)، 60-45.

14. گندمکار، ا. (1391). مدیریت بحران وقوع سیل در شهر اصفهان با استفاده از سامانه‌های جوی. تحقیقات جغرافیایی، 105، 128-115.

15. معصوم پورسماکوش، ج.، میری، م.، ذوالفقاری، ح. و یاراحمدی، د. (1392) تعیین سهم بارش‌های هم‌رفتی شهر تبریز بر اساس شاخص‌های ناپایداری. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 31، 245-227.

16. معصومپور سماکوش، ج. Tمیری، م. و رحیمی، م. (1395). واکاوی آماری – هم‌دیدی توفان‌های تندری سواحل جنوبی ایران. فیزیک زمین و فضا، 42 (3)، 708-697.

17. مفیدی، ع.، ذرین، آ. و جانباز قبادی، غ. (1386). تعیین الگوی هم‌دیدی بارش‌های شدید و حدی پاییزه در سواحل جنوبی دریای خزر. فیزیک زمین و فضا، 33 (3)، 154-131.

18. Chen, C.-S., Lin, Y.-L., Peng, W. C., & Liu, C.-L. (2010). Investigation of a heavy rainfall event over southwestern Taiwan associated with a sub-synoptic cyclone during the 2003 Mei-Yu season. Atmospheric Research, 95(2), 235-254.

19. Hoerling, M., Eischeid, J., Perlwitz, J., Quan, X.-W., Wolter, K., & Cheng, L. (2016). Characterizing recent trends in U.S. heavy precipitation. Journal of Climate, 29(7), 2313-2332.

20. Kašpar, M., & Müller, M. (2010). Variants of synoptic-scale patterns inducing heavy rains in the Czech Republic. Physics and Chemistry of the Earth, Parts A/B/C, 35(9), 477-483.

21. Keim, B. D. (1996). Spatial, synoptic, and seasonal patterns of heavy rainfall in the southeastern United States. Physical Geography, 17(4), 313-328.

22. Tramblay, Y., Neppel, L., & Najib, K. (2010, September). Heavy rainfall events in the Languedoc region (France): Relationships with synoptic patterns and frequency analysis. Paper presented at the 12th Plinius Conference on Mediterranean Storms, Corfu Island, Greece.

23. Yonetani, T. (1982). Increase in number of days with heavy precipitation in Tokyo urban area. Journal of Applied Meteorology, 21(10), 1466-1471.