تفاوت‌های منطقه‌ای بهره‌برداری از منابع آب در ایران و نتایج توسعه‌ای آن در استان‌های کشور

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

• ناصر سلطانی ¹
• علی اکبر تقیلو ²

¹ دانشیار جغرافیای سیاسی، گروه جغرافیا، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

² استاد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، گروه جغرافیا،دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2025.87974.1430

چکیده

تفاوت‌های مکانی ظرفیت‌های منابع آب، بهره‌برداری از این منابع و نتایج توسعه‌ای ناشی از مصرف منابع آب، از مهم‌ترین چالش‌های فراروی سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان و جوامع محلی است. ایران ازجمله کشورهای با شرایط بحرانی در مدیریت مصرف منابع آبی است که توسعۀ مناطق با پتانسیل‌های آبی آن، ارتباط مستقیم ندارد. براین‌اساس، پرسش محوری پژوهش این است که آیا در کشور ایران، نتایج توسعه‌ای بهره‌برداری از منابع آب، متناسب با ظرفیت‌ها و میزان مصارف آبی آنها بوده است یا خیر؟ با استفاده از روش توصیف-تحلیل و مستند به داده‌های مکانی و گزارشات آماری رسمی از وضعیت تولید و مصرف آب از یک‌سو و بررسی شاخص‌های عمومی اقتصاد کلان (تولید ناخالص داخلی و ارزش افزوده رشته فعالیت‌ها) و شاخص‌های ترکیبی توسعه (ضریب جینی و شاخص توسعۀ انسانی) از سوی دیگر، اقدام به بررسی رابطۀ مصرف آب با نتایج توسعه‌ای آن در استان‌های کشور شد. استدلال این بررسی و پژوهش بر این است که تناسبی بین ظرفیت‌های آبی مناطق مختلف کشور و میزان بهره‌برداری و مصارف آبی آنها با نتایج توسعه‌ای مورد انتظار مشاهده نمی‌شود. بررسی و تحلیل یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که تفاوت و اختلافات مکانی، استانی و منطقه‌ای در بهره‌برداری از منابع آب و شکل‌گیری الگوهای توسعه‌ای متفاوت با ظرفیت‌ها و منابع طبیعی و اکولوژیکی، روز به روز بر دامنه بحث‌های چالشی توسعۀ نابرابر و نامتوازن بین مناطق و استان‌های کشور خواهد افزود و تنظیم ظرفیت‌های توسعه‌ای هر استان متناسب با ظرفیت‌های زیستی و آبی آن، ضرورتی انکارناپذیر خواهد بود.
 

کلیدواژه‌ها

• نابرابری مصرف آب
• توسعه
• ایران

موضوعات

• توسعه پایدار و پایداری محیط

مراجع

1. افقه، م؛ آهنگری، ع؛ و عسکری‌پور لاهیجی، ح. (1399). برآورد شاخص توسعۀ انسانی استان‌های ایران و بررسی تأثیر آن بر رشد اقتصادی با استفاده از منطق فازی. فصلنامۀ اقتصاد مقداری (بررسی‌های اقتصادی سابق)، 17(2)، 89-121.
2. ایوبی‌کیا، ر؛ جنت‌رستمی، س؛ اشرف‌زاده، ا؛ و شفیعی‌ثابت، ب. (1397). بهینه‌سازی تخصیص منطقه‌ای منابع آب در حوضه آبریز سفیدرود با رویکرد عدالت اجتماعی. تحقیقات منابع آب ایران، 14(5)، 205-218.
3. توکلی‌نیا، ج؛ کانونی، ر؛ خاوریان‌گرمسیر، ا؛ و پاسبان‌عیسی‌لو، و. (1394). تحلیل نابرابری‌های توسعۀ منطقه‌ای در بخش بهداشت و درمانِ استان اردبیل. فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 5 (18)، 1-14.
4. جمینی، د؛ ایراندوست، ک؛ و جمشیدی، ع. (1400). تحلیل فضایی شاخص توسعۀ انسانی و شناسایی تعیین‌کننده‌های آن در ایران. فصلنامۀ برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 11(43)، 19-31.
5. حیدری، ح؛ و حمیدی‌رزی، د. (1394). برآورد اثرات سرریز فضایی رشد اقتصادی در بین کشورهای مجاور دریای خزر: رویکرد داده‌های تابلویی پویای فضایی. فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 5(19)، 41-56.
6. درزی‌نفتچالی، ع؛ رفیعی‌راد، س؛ خوشروش، م؛ عسگری، ا؛ بابایی، م؛ و زبردست‌رستمی، ح. (1398). رابطۀ ارزش‌افزوده بخش آب با ارزش‌افزوده بخش‌های کشاورزی، صنعت و برق در استان مازندران. نشریه علوم آب‌وخاک (علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی)، 23(1)، 57-66.
7. دو‌مهری، م؛ و هاشمی، ف. (1395). تحلیل نابرابری منطقه‌ای در ایران. اجلاس بین‌المللی نخبگان مدیریت، دانشگاه شهید بهشتی.
8. صالحی، م. (1397). رتبه‌بندی استان‌های کشور ب اساس شاخص‌های توسعۀ انسانی و سرمایۀ انسانی. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، 24(1)، 27-49.
9. فیض‌پور، م؛ زارعی، م؛ و زارع قلعه سیدی، ر. (1396). توازن (عدم توازن) توسعۀ اقتصادی مناطق ایران. مجموعه مقالات دومین همایش ملی رویکردهای نوین آمایش سرزمین در ایران.
10. محمدی، و؛ مظفری‌شمسی، ه؛ و اسعدی، ف. (1398). بررسی ارتباط متقابل رشد اقتصادی، مصرف انرژی و توسعۀ انسانی در کشورهای منتخب حوزۀ منا. پژوهشنامۀ اقتصاد انرژی ایران. 8(3)، 153-184.
11. مدنی، ک؛ میرچی، ع؛ و آقاکوچک، ا. (1396). چالش‌های یک ملت  ورشکستۀ  آبی. فصلنامۀ صنوبر، پیاپی 2، 56-66. 
12. مرکز آمار ایران. (سالنامه‌های آماری 1395 تا 1400). سالنامۀ آماری کشور.
13. نظری، ب؛ جناب، م؛ و فاضلی‌سنگانی، م. (1398). تحلیل ارزش ناخالص تولیدات کشاورزی وابسته به آبیاری در استان قزوین بر مبنای شاخص GVIAP. نشریۀ حفاظت منابع آب‌وخاک، 8(3)، 11-24.
14. نیل‌فروشان، ه. (1393). ارزیابی سناریوهای ردپای آب استان اصفهان. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. مهندسی منابع طبیعی محیط‌زیست. دانشگاه صنعتی اصفهان.
15. وزارت نیرو. (1400). سالنامۀ آماری آب کشور. دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو.
16. وزارت نیرو. (1400). شرکت مدیریت منابع آب ایران. گزارش آخرین آمار و ارقام ریزش‌های جوی، رواناب و آب‌های زیرزمینی کشور.
17. Adelodun, B., Ajibade, F. O., Ighalo, J. O., Odey, G., Ibrahim, R. G., Kareem, K. Y., ... & Choi, K. S. (2021). Assessment of socioeconomic inequality based on virus-contaminated water usage in developing countries: a review. Environmental Research, 192, 110309.‏
18. Atkinson, A. B. (1970). On the measurement of inequality. Journal of economic theory, 2(3), 244-263.‏
19. Babuna, P., Yang, X., & Bian, D. (2020). Water use inequality and efficiency assessments in the Yangtze River Economic Delta of China. Water, 12(6), 1709.
20. Bin, P. (2015). Regional Disparity and Dynamic Development of China: a Multidimensional Index. SIS Working Paper, MPRA Paper No. 61849, University of Trento.
21. Carr, J. A., Seekell, D. A., & D’Odorico, P. (2015). Inequality or injustice in water use for food?. Environmental Research Letters, 10(2), 024013.‏
22. Carr, J., D'Odorico, P., Laio, F., Ridolfi, L., & Seekell, D. (2012). Inequalities in the networks of virtual water flow. Eos, Transactions American Geophysical Union, 93(32), 309-310.‏
23. Clarke-Sather, A., Qu, J., Wang, Q., Zeng, J., & Li, Y. (2011). Carbon inequality at the sub-national scale: A case study of provincial-level inequality in CO2 emissions in China 1997–2007. Energy Policy, 39(9), 5420-5428.
24. Copcea, G. B., Vîlceanu, D., & Sorin, T. (2014). “Regional Disparities and Economic Trends in Romania: A Spatial Econometric Analysis”. Annals, Economic Science Series, ISSN: 1582–6333, 65-73.
25. Cui, C., Shan, Y., Liu, J., Yu, X., Wang, H., & Wang, Z. (2019). CO2 emissions and their spatial patterns of Xinjiang cities in China. Applied Energy, 252, 113473.‏
26. Cullis, J., & Van Koppen, B. (2007). Applying the Gini coefficient to measure inequality of water use in the Olifants river water management area, South Africa (Vol. 113). IWMI.‏‏
27. Falkenmark, M. (2004). Towards integrated catchment management: opening the paradigm locks between hydrology, ecology and policy‐International Journal of Water Resources Development, 20(3), 275-281.‏
28. Fan, H., Huang, H., & Zeng, T. (2006). Impacts of anthropogenic activity on the recent evolution of the Huanghe (Yellow) River Delta. Journal of Coastal Research, 22(4), 919-929.‏
29. Hoekstra, A. Y., & Mekonnen, M. M. (2012). Reply to Ridoutt and Huang: From water footprint assessment to policy. Proceedings of the National Academy of Sciences, 109(22), E1425-E1425.‏‏
30. Hu, F., Tan, D., & Xu, Y. (2019). Yangtze water risks, hotspots & growth. Avoiding regulatory shocks from the march to a Beautiful China. China Water Risk.‏
31. IEA Staff. (2004). Energy Policies of IEA Countries: 2004 Review-Special. Simon and Schuster.‏
32. Islam, M. S., Oki, T., Kanae, S., Hanasaki, N., Agata, Y., & Yoshimura, K. (2007). A grid-based assessment of global water scarcity including virtual water trading. Water Resources Management, 21, 19-33.‏
33. Jones, A. Q., Dewey, C. E., Dore, K., Majowicz, S. E., McEwen, S. A., Waltner-Toews, D., ... & Majowicz, S. E. (2006). Drinking water consumption patterns of residents in a Canadian community. Journal of water and health, 4(1), 125-138.‏
34. Kaplow, L. (2005). Why measure inequality? The Journal of Economic Inequality, 3, 65-79. ‏
35. Kumar, M. D., & Saleth, R. M. (2018). Inequality in the Indian water sector: Challenges and policy options. Indian Journal of Human Development, 12(2), 265-281.‏
36. Ning, J., Jin, J., Kuang, F., Wan, X., Zhang, C., & Guan, T. (2019). The valuation of grassland ecosystem services in Inner Mongolia of China and its spatial differences. Sustainability, 11(24), 7117.‏
37. Seekell, D. A., D’odorico, P., & Pace, M. L. (2011). Virtual water transfers unlikely to redress inequality in global water use. Environmental Research Letters, 6(2), 024017.
38. Tighsazzadeh, M.N. (2017). Evaluating the impact of Human Development Index on Water Consumption in Provinces of Iran, 2 nd. International Conference on Civil Engineering, Architecture and Urban Design 31 Aug. 2017, Kasem Bundit University, Bangkok, Thailand.
39. Tirado, D. A., Díez-Minguela, A., & Martinez-Galarraga, J. (2016). Regional inequality and economic development in Spain, 1860–2010. ScienceDirect. Elsevier. European Economic ReviewVolume 92. pp 110-132.
40. Water, U. N. (2020). Water and climate change. The United Nations World Water Development Report.‏