آسیب‌شناسی طرح‌های جامع شهری در ایران با رویکرد داده‌بنیاد؛ مورد: طرح جامع شهر بیرجند

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

• لطفعلی کوزه گر کالجی ¹
• جواد محمدآبادی ²

¹ دانشیار گروه جغرافیای انسانی و آمایش ،دانشکده علوم زمین،دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

² دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2024.87302.1412

چکیده

طرح جامع شهری سندی است که به‌طورکلی برای یک دورۀ زمانی ۱۰ساله، چارچوب فضایی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی توسعه و عمران یک شهر را مشخص می‌کند. این طرح به‌عنوان نقشۀ راهی برای هدایت و سامان‌دهی فضایی شهر عمل می‌کند. بااین‌حال، این طرح‌ها در بسیاری از موارد با چالش‌ها و مشکلاتی روبه‌رو هستند که مانع از دستیابی به اهداف آنها می‌شود؛ لذا ضرورت دارد تا باهدف ارتقای کیفیت طرح‌های جامع شهری و افزایش کارایی آنها در هدایت و سامان‌دهی فضایی شهرها مطالعات آسیب‌شناسی انجام شود. در این پژوهش، آسیب‌شناسی طرح جامع شهر بیرجند با رویکرد داده‌بنیاد و با استفاده از روش تحقیق ترکیبی در بین 22 نفر از متخصصان انجام شده است. در مرحلۀ اول برای آسیب‌ها از طریق مصاحبۀ نیمه‌ساختار‌یافته با خبرگان و متخصصان حوزۀ شهرسازی و معماری، پنج مقوله علل علّی و زمینه‌ای، علل مداخله‌گر، علل هسته‌ای، علل راهبردی و علل پیامدی شناسایی شدند. در مرحلۀ دوم، با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، 11 عامل، 17 شاخص و 64 متغیر برای هر یک از این مقوله‌ها به‌دست آمد که پس از تحلیل تفسیری روندها مدل نظری ترسیم شد. در نهایت، با استفاده از روش تحلیل آماری دیمتیل، تأثیر عوامل مختلف بر آسیب‌شناسی طرح جامع ارزیابی شد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که عوامل زمینه‌ای (فقدان مشارکت، دیدگاه برنامه‌ریزی، کمبود منابع مالی)، راهبردی (آسیب در تحلیل وضع موجود و آسیب در هدف‌گذاری) و مداخله‌گر (سیاسی‌کاری، دگرگونی‌های اجتماعی و اقتصادی و تغییرات ناگهانی جمعیتی) از جمله عوامل مؤثر بر آسیب‌های طرح جامع شهر بیرجند هستند که تأثیر مستقیمی دارند و عوامل هسته‌ای و پیامدی عوامل تأثیرپذیر هستند که تأثیر آنها غیرمستیقم است. از این بین، عوامل مداخله‌گر بیشترین تأثیر را بر آسیب‌های طرح جامع داشته‌اند.
 

کلیدواژه‌ها

• آسیب‌شناسی
• طرح جامع
• شهر بیرجند
• رویکرد داده‌بنیاد
• مدل دیمیتل

موضوعات

• برنامه ریزی در بخش های شهری و روستایی

مراجع

1. ابراهیمی‌بوزانی، م؛ علی‌اکبری، ا؛، و رهنمایی، م.ت. (1394). بررسی رویکرد سنتی تهیۀ طرح‌های توسعۀ شهری در ایران با استفاده از مدلSWOT. نشریۀ جغرافیا و توسعه، 13(38)، 91-100. doi:  10.22111/gdij.2015.1932
2. اسکندری‌ثانی، م؛ و محمدآبادی، ج. (2023). شناسایی پیشران‌های مؤثر در وضعیت آیندۀ مشاغل سبز در شهر بیرجند با رویکرد آینده‌نگاری. مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، 17(3)، 9-46.
3. باغبان، م؛ و قربی، س.س. (1400).داده‌بنیاد، نگاه‌ها و چالش‌های اجرای آن. نشریه پژوهش‌های پیشرفت و تعالی، 4(3) 5. . magiran.com/p237752
4. پوراحمد، ا؛ حاتمی‌نژاد، ح؛ و حسینی، س.ه. (1385). آسیب‌شناسی طرح‌های توسعۀ شهری در کشور. پژوهش‌های جغرافیایی، 38(58)، 167-180. https://sid.ir/paper/435429/fa
5. تقوایی، م؛ و صفاریان‌همدانی، س. (2021). کارآفرینی و اشتغال‌زایی در حوزۀ کسب و کارهای دانش‌بنیان مبتنی بر ظرفیت موقوفات؛ ارائه مدل با استفاده از تکنیک دیمتل و مدلیابی معادلات ساختاری. پژوهشنامه خراسان بزرگ، 12(42)، 106-185.
6. خاکپور، ب؛ پیله‌ور، ع. ا؛ و گل‌افروز، م. (1390). ارزیابی میزان تحقق کاربری‌های آموزشی، بهداشتی و فضای سبز طرح تفصیلی شهر بجنورد. In سومین کنفرانس برنامه‌ریزی و مدیریت شهری. مشهد،https://civilica.com/doc/125046
7. خوشاب، ع؛ خاکپور، ب؛ و علایی، ر. (2022). آسیب‌شناسی طرح‌های توسعۀ شهری از فرآیند تهیه تا اجرا با تأکید بر طرح جامع و تفصیلی شهر مشهد. جغرافیا و توسعۀ فضای شهری، 9(3) 195-216.,
8. رضویان، م.ت؛ و خزائی، م. (1390). اثرات پوزیتیویسم منطقی بر جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری؛ نمونه: شهرهای ایران ازسال‌های (1300-1390). فصل‌نامۀ جغرافیایی چشم‌انداز زاگرس، 3(10)، 129-149. https://sid.ir/paper/175791/fa
9. شکویی، ح. (1383). دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری. تهران: انتشارات سمت.
10. طرح جامع شهر بیرجند. (1392). مهندسین مشاور زیستا.
11. کلاته رحمانی، ا؛ افضلی، ک؛ و معین‌الدینی، ج. (2022). بررسی ویژگی‌ها و ابعاد رویکردهای مختلف نظریۀ داده‌بنیاد در برنامه‌ریزی‌ شهری: یک مطالعۀ مروری نظام‌مند. جغرافیا و توسعۀ فضای شهری، 8(2)، 65-80.
12. کوزه‌گر‌کالجی، ل.ع؛ و جوکار، س. (1402). بررسی دلایل عدم رعایت ضوابط و مقررات طرح‌های مصوب از سوی شهرداری‌ها با استفاده از نرم‌افزار MAXQDA (نمونه‌موردی: کلان‌شهر اهواز). فصلنامۀ آمایش محیط، 16(61)، 155-174.  com/p2618969
13. لطفی، س؛ پورجعفری،م؛ و انصاری، م. (1383). مروری بر ناکارآمدی طرح‌های تفصیلی متداول در بافت ارگانیک مسکونی – مورد مطالعه امامزاده قاسم تهران . هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی،18 (9)، 13-24.
14. محمدپور، ا. (1392). تجربه نوسازی (مطالعه تغییر و توسعه در هورامان با روش نظریه زمینه‌ای). تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.
15. Alegre, L. (2022). The mobility master plan of the Barcelona Metropolitan Region MMP 2013 https://www.barcelona.cat/mobilitat/sites/default/files/documents/pmu_sintesi_catala.pdf.
16. Anguelov, D. (2016). Inclusive urban planning for environmental justice: A case study of the Beteiligungsprozess Grünzuggestaltung in Vienna, Austria. Journal of the American Planning Association, 86(1), 33-48.
17. Choudhury, B. I., & Armstrong, P. (2013). The failure of the 1917 Geddes master plan and 1959 Minoprio, Spencely, Macfarlane master plans: Some reflections. Journal of Social and Development Sciences, 4(10), 449–460.
18. Deep, S. S. (2020). The Impact of Urban Expansion on Agricultural Lands in Lattakia City. Tishreen Univ. J. Res. Sci. Stud. Eng. Sci. Ser.22.38
19. Du Toit, M. J., Cilliers, S. S., Dallimer, M., Goddard, M., Guenat, S., & Cornelius, S. F. (2018). Urban green infrastructure and ecosystem services in sub-Saharan Africa. Landscape and Urban Planning, 180, 249–261.
20. Khadour, N., Fekete, A., & Sárospataki, M. (2023). The role of the master plan in City development, Latakia master plan in an international context. Land, 12(8), 1634.
21. L, Liu. (2019). Comprehensive eco-environmental impact assessment of urban planning based on pressurestate-response model. Applied Ecology and Environmental Research, 17(6). 2-11. doi: 10.15666/AEER/1706_1445514463
22. McCargo, A., & Delaney, G. (2019). Rethinking public participation for spatial planning: Towards a relational approach. Planning Theory & Practice, 20(4), 511-532. https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0885412219831375
23. Madanipour, A., Miciukiewicz, K., & Vigar, G. (2018). Master plans and urban change: The case of Sheffield city centre. Journal of Urban Design, 23(4), 465–481.
24. Marcuse, P. (2009). From Critical Urban Theory to the Right to the City. City, 13(2-3), 185-197.
25. Mohammadi, A. (2016). The Pathology of Urban Master Plans in Iran. International Conference on Civil Engineering, Architecture and Urban https://civilica.com/doc/538657.
26. Al-Baai, M. S., Al-Bayati, M. M. A., Fard, H. E., & Al Sharaa, H. M. J. (2023). Land-use change detection between the master plan and the current state by using GIS and RS the case study of the city Al-Hay. In IOP Conference Series: Earth and Environmental Science (Vol. 1129, No. 1, p. 012005). IOP Publishing.
27. Roselie, F. C. (2018). Sustainable neighbourhood masterplans: an analysis of the role of BREEAM Communities in green infrastructure evaluation. University of Reading, School of the Built Environment, 2018.
28. Shogo, H., & Kakuya, M. (2022). Computable Urban Economic model for the evaluation of urban masterplan. Toshi keikaku rombunshū, 57(3),1148-1155. doi: 10.11361/journalcpij.57.1148
29. Sachanbińska-Dobrzyńska, O. (2023). A legal framework for energy-conscious urban planning in Poland and Germany. 

Energies. https://doi.org/10.3390/en16186428

30. Lees, L., Slater, T., & Wilson, E. (2018). The gentrification reader. Policy Press.
31. United Nations. (2018). World Population Prospects: 2018 Revision. Department of Economic and Social Affairs, New York.
32. Vajdovich-Visy, E. (1993). Changing context—the need for a new planning paradigm. Landscape and Urban Planning, 27(2-4), 249–251.