ارزیابی اثرات بحران آب و پدیدۀ فرونشست زمین در مناطق روستایی دشت نیشابور

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

• ژیلا کلالی مقدم

استادیارجغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2024.86096.1379

چکیده

فرونشست زمین، پدیده‌ای است که در چند دهۀ اخیر در اکثر دشت‌های آبرفتی ایران به چشم می‌خورد که درنتیجۀ پایین‌رفتن تدریجی یا ناگهانی سطح زمین در اثر عوامل مختلفی ازقبیل: برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، فعالیت‌های تکتونیکی، استخراج معادن و غیره به وقوع می‌پیوندد. دشت نیشابور نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با برداشت بیش‌ازحد آب‌های زیرزمینی در چند دهۀ اخیر، سطح ایستابی لایۀ آبدار پایین رفته و فشار هیدرواستاتیک کاهش یافته است. درنتیجه، فرونشست‌هایی رخ داده که مناطق روستایی و شهری را تحت تأثیر قرار داده است. دشت نیشابور با وسعتی معادل3477 کیلومتر مربع محدوده‌ای از آن به وسعت 591 کیلومتر مربع با جمعیتی بالغ بر 59000 نفر، با 179 روستا با فرونشست شدید زمین مواجه است. در این پژوهش، سعی شده با بررسی وضعیت آبخوان و سطح آب زیرزمینی و انطباق آن با مناطقی که با پدیدۀ فرونشست مواجه هستند، به رابطۀ بین این پدیده با کاهش سطح ایستابی آب بپردازیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سالانه به‌ازای هر 83 سانتی‌متر پایین‌رفتن سطح آب‌های زیرزمینی، به‌طور متوسط 5/10 سانتی‌متر سطح دشت نیشابور نشست داشته است. در این پژوهش، از تصاویر ماهواره‌ایsentinel در دورۀ زمانی اکتبر 2014 تا دسامبر 2017 که توسط سازمان نقشه‌برداری به روش تداخل‌سنجی راداری تهیه شده، استفاده شده است. نتایج تحقیق در این دشت حاکی از آن است که بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی موجب نشست زمین وایجاد درز و ترک‌هایی در مناطق روستایی، به‌ویژه در اطراف روستاهای فیروزه، ابوسعدی، بیروم‌آباد، فیض‌آباد، سراب کوشک، اردوغش و کال فرخک به میزان 15 الی 20 سانتی‌متر در سال با بالاترین فرونشست و کم‌ترین فرونشست مربوط به روستاهای دشت، مهدی آباد و خروسفلی به میزان 1 سانتی‌متر در سال گزارش شده است.
 

کلیدواژه‌ها

• بحران آب
• فرونشست زمین
• تداخل‌سنجی راداری
• مناطق روستایی
• دشت نیشابور

موضوعات

• مخاطرات محیط جغرافیایی

مراجع

1. اداره منابع آب شهرستان نیشابور، (1402 ).
2. امیری کاریزکهنی، ف.س.، خاشعی سیوکی، ع. ، احمدی حاجی، ا.ح.، و کاووسی گیوشاد، م. (1400). بررسی اثر افت آب زیرزمینی بر تغییرات شوری آب آبخوان ،(مطالعه موردی دشت نیشابور). آبخوان و قنات،3 (1)،92-10.
3. بهنیافر، ا.، قنبر زاده، ه.، و اشراقی، ع. (1389). بررسی عوامل موثر در فرونشست‌های دشت مشهد و پیامدهای ژئومورفیک آن. جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم انداز زاگرس،2 (5)،18-2.
4. پورخسروانی، م. (1394). بررسی وتحلیل علت فرونشست دشت‌ها واثرات آن، اولین کنفرانس بین المللی علوم جغرافیایی، آباده، https://civilica.com/doc/562105
5. جلینی، م.، عادل، س.، لشکری‌پور، غ.، و راشکی، ع. (1396). بررسی همبستگی مورفومتری ترک‌های حاصل از فرونشست با تغییرپذیری ادافیک در دشت نیشابور. پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، 5(4)، 75-59.
6. حاتمی، ف.، و پرویزی، م. (1394). تاثیر کاهش سطح آب زیرزمینی بر نشست زمین (مطالعه موردی: دشت ارسنجان). چهارمین کنفرانس ملی مصالح و سازه های نوین در مهندسی عمران.
7. حسین زاده، ر.، رکنی، ج.، لشکری‌پور، غ.، و ولایتی، س. (1395). بررسی فرونشست زمین، چشم اندازهاو تحولات ژئومورفولوژی ناشی از آن در دشت های تراکمی (نمونه موردی: دشت نیشابور). جغرافیای مناطق خشک، 7 (24)،38-21.
8. خبرگزاری سینا. (10/11/1397).
9. خجسته پور.س. (1396)،کد خبر:2011437.
10. خجسته پور.س. (1400)، روزنامه خراسان12/3/1400.
11. دفترمطالعات زیر بنایی، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، (1402)، 11(19426)،38-1.
12. رنجبر باروق، ز.، و فتح‌الله‌زاده، م. (1401). بررسی فرونشست زمین با استفاده از سری زمانی تصاویر راداری و ارتباط آن با تغییرات تراز آبهای زیرزمینی (مطالعه موردی: کلان شهر کرج). پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمّی، 10(4) ، 155-138.
13. زارع مهرجردی، ا. (1390). بررسی پدیده نشست زمین وشکستگی‌های موجود در منطقه رستاق جنوب میبد. جغرافیا وبرنامه‌ریزی محیطی، 43(1)، 166-155.
14. سادات وزیری، ن.، وزیری، س. م.، غفوری، م. (1396). اثر افت آب‌های زیرزمینی در فرونشست‌های دشت مشهد. دومین همایش زمین شناسی مهندسی و محیط زیست شهر مشهد https://civilica.com/doc/772834
15. سازمان نقشه برداری کشور،1397.
16. سازمان آب منطقه ای خراسان رضوی،1387.
17. سرباز، ح.، و آقامیری ، س.م. (1402). سیاست‌گذاری و مدیریت فرابخشی حل معضل پدیده فرونشست در ایران. پژوهش‌های سیاستگذاری و برنامه ریزی انرژی، 9 ،(2)،147-106.
18. صالحی، ر.، غفوری، م.، لشکری‌پور، غ.، و دهقانی، م. (1392). بررسی فرونشست دشت مهیار جنوبی با استفاده از روش تداخل سنجی راداری. مهندسی آبیاری و آب ایران، 3 (11)،57-47.
19. فرج‌زاده اصل، م.، و حسینی، آ. ب. (1386). تحلیل بحران آب دشت نیشابور، مدرس علوم انسانی (ویژه نامه جغرافی) ، 11(53)،238-215.
20. قره‌چلو، س.، اکبری قوچانی، ح.، گلیان، س.، وگنجی، ک. (1400). ارزیابی میزان فرونشست زمین درارتباط با آب های زیرزمینی به کمک داده ماهواره‌ای راداری سنتینل-1 والوس-1 (منطقه مورد مطالعه:دشت مشهد). سنجش از دور وسامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی ،12(3) ،
    14-11.
21. کرمانشاهی، س.، داوری، ک.، هاشمی‌نیا، م.، فرید حسینی، ع.، و انصاری، ح. (1392). کاربرد مدل WEAPدر ارزیابی تاثیر مدیریت مصرف آب آبیاری بر منابع آب دشت نیشابور. آب وخاک (علوم وصنایع کشاورزی) ، 27(3)، 505-495.
22. لشکری‌پور، غ. ر.، غفوری ، م.، کاظمی گلیان، ر.، و دمشناس، م. (بی تا). نشست زمین دراثر افت سطح آب های زیر زمینی دردشت نیشابور، کنفرانس زمین شناسی مهندسی ومحیط زیست ایران. (صص. 1082-1091).
23. محسنی ،ن.، و محمودی نسب ،ف. (1400). اثرات چاه‌های بهره‌برداری آب زیر زمینی بر تغییرپذیری پهنه‌های فرونشست دشت نیشابور و پیامدهای ژئومورفیک آن، تحلیل فضایی مخاطرات محیطی،8 (3)،200-187.
24. محمودی نسب، ف. ، و محسنی، ن. (1400). اثرات چاه‌های بهره‌برداری آب زیرزمینی بر تغییرپذیری پهنه‌های فرونشست دشت نیشابور و پیامدهای ژئومورفیک آن. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 8(3)، 200-187.
25. منتظریون، م.، و اصلانی ،ف. (1398). ارزیابی خطر فرونشست زمین با به کارگیری سیستم اطلاعات جغرافیایی در پهنه استان‌های تهران والبرز. دانش پیشگیری ومدیریت بحران،۹ (۱) ،
    47-35.
26. ولایتی،س.، و توسلی، س. (1370). منابع ومسائل آب استان خراسان. مشهد: آستان قدس رضوی.
27. یزدانی،و.، و منصوریان، ح. (1392). پهنه‌بندی پتانسیل بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی با استفاده از داده‌های کمی وکیفی آبخوان دشت نیشابور. مهندسی آبیاری وآب ایران، 4(15)،132-118.
28. Abidin, H.Z, Andreas, H. Gumilary, I, Wangsaatmaja, S, & Fukuda, Y. (2009). Land Subsidence and groundwater extraction in Bandung Basin. IAHS Publ, 329, 145-156.
29. Devin L. Galloway, David Richard Jones, S. E. Ingebritsen S. Geological Survey, 1999 -177 pages.
30. Hebei Cangzhou Groundwater and Land Subsidence National Observation and Research Station, Cangzhou, China. (2022) Experimental study on consolidation characteristics of deep clayey soil in a typical subsidence area of the North China Plain
31. Martinez, I., Hinkelmann, R., & Savidis, S. (2013). Fast water infiltration: a mechanism for fracture formation during land subsidence. Hydrogeology Journal, 21, 761–771.
32. Waltham, A.C. (1989). Ground subsidence. Blackie: Scotland.