واکاوی عوامل و محرک‌های مؤثر در سامان‌دهی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد حاشیۀ شهر زاهدان

نوع مقاله : پژوهشی- مطالعه موردی

نویسندگان

• صفورا آبخشت ¹
• معصومه حافظ رضازاده ²
• محمودرضا انوری ³

¹ دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران

² دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری،واحد زاهدان، دانشگاه آزاداسلامی، زاهدان، ایران

³ دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد زاهدان،دانشگاه آزاداسلامی، زاهدان، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2024.86072.1381

چکیده

گسترش فضایی بی‌رویه، بدون برنامه و ورود افراد مهاجر به شهر زاهدان باعث شکل‌گیری بافت‌های حاشیه‌ای در این شهر گردیده است. این شهر همانند شهرهای بزرگ کشور از مشکلات ناشی از بافت‌های فرسوده رنج می‌برد. یکی از موارد مهم در کاهش مشکلات ناشی از آن، شناسایی عوامل مؤثر بر سامان‌دهی بافت فرسوده در این شهر است. لذا پژوهش حاضر سعی بر آن دارد، ضمن شناسایی محلات حاشیه‌ای و فرسودۀ شهر به بررسی عوامل و محرک‌های مؤثر بر سامان‌دهی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد حاشیۀ شهر زاهدان بپردازد. پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش توصیفی- تحلیلی است. جامعۀ آماری پژوهش مردم محلی و ساکنان بافت‌های فرسودۀ شهر زاهدان بوده که با استفاده از فرمول کوکران 280 نمونه به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده انتخاب گردید. برای گردآوری داده‌ها و اطلاعات از پرسش‌نامه و سوالات کمی (طیف لیکرت) و مصاحبه استفاده شد. جهت بررسی وضعیت بافت‌های فرسودۀ شهر زاهدان از روش توصیفی-تحلیلی و GIS استفاده شد. برای شناسایی عوامل و محرک‌های مؤثر بر سامان‌دهی بافت فرسودۀ زاهدان از مدل‌سازی معادلات ساختاری (SEM) استفاده شد. نتایج بررسی وضعیت بافت‌های فرسوده و ناکارآمد زاهدان نشان داد که محلات شیرآباد، کریم‌آباد، کارخانه نمک و پشت گاراژ، بابایان، مرادقلی و چلی‌آباد مهم‌ترین محلات دارای بافت فرسوده و ناکارآمد در شهر زاهدان هستند. نتایج مدل معادلات ساختاری عوامل و محرک‌های مؤثر بر سامان‌دهی بافت فرسوده نیز نشان داد که عامل اقتصادی با ضریب تأثیر 71/0 بیشترین تأثیر را بر سامان‌دهی بافت فرسودۀ زاهدان داشته است. عامل امکانات، خدمات و تأسیسات زیربنایی شهری با ضریب تأثیر 67/0، عامل اجتماعی و فرهنگی با ضریب تأثیر 61/0، عامل کالبدی و محیطی با ضریب 59/0 و عامل سیاست‌های نوسازی بافت فرسوده با ضریب تأثیر 47/0، در مرتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. لذا پژوهش حاضر سعی بر آن دارد، ضمن شناسایی محلات حاشه‌ای و فرسوده شهر، به بررسی عوامل و محرک‌های مؤثر بر سامان‌دهی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد حاشیه شهر زاهدان بپردازد.
 

کلیدواژه‌ها

• سامان‌دهی
• بافت فرسوده
• عوامل و محرک‌ها
• مدل معادلات ساختاری
• شهر زاهدان

موضوعات

• برنامه ریزی در بخش های شهری و روستایی

مراجع

1. ابراهیم‌زاده، ع؛ و ملکی، گ.آ. (1391). تحلیلی بر سامان‌دهی و مداخله در بافت فرسودۀ شهری (مطالعۀ موردی: بافت فرسودۀ شهر خرّم‌آباد). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 44(3)، 217- 234.
2. اکبرپورسراسکانرود، م؛ پوراحمد، ا؛ و عابدینیف، ا. (1389). استفاده از راهبردهای مناسب در بهسازی و نوسازی بافت فرسوده مطالعه موردی محله سیروس تهران. جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 21(4)ّ 65-88.
3. امیری، ع؛ و طولابی‌نژاد، م. (1401)، ارزیابی عوامل و شاخص‌های موفقیت همکاری متقابل مرزی(CBC) در راستای توسعه گردشگری مطالعه موردی:شهرستان زاهدان، مجله علوم و فنون مرزی، 4(40)، 126- 141.
4. حبیبی، ک؛ پوراحمد؛ ا؛ و مشکینی، ا. (1386)، بهسازی و نوسازی بافت‌های کهن شهری. تهران: انتشارات انتخاب.
5. حبیبی، م؛ مرصوصی، ن؛ و علی‌اکبری، ا. (1402)، شناسایی و اولویت‌بندی راهبردهای مناسب جهت سامان‌دهی بافت فرسوده بخش مرکزی شهر قزوین با رویکرد باز‌آفرینی شهری پایدار با استفاده از تکنیک‌های SWOT –AHP. انسان و محیط زیست، 21(3)، 59-75.‎
6. رستمی، ش؛ و نظری، ن. (1392). تحلیل فضایی بافت فرسوده شهری با تأکید بر راهبردهای سامان‌دهی فیزیکی- فرهنگی (نمونه موردی: شهر اسلام‌آبادغرب). برنامه‌ریزی فضایی، 3(1)، 19-36.
7. شماعی، ع؛ و پوراحمد، ا. (1384)، بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
8. عظیمی‌آملی، ج؛ الکایی، ح؛ و تبریزی، ن. (1393). نوسازی بافت‌های فرسوده شهری با رویکرد مشارکت مردمی‌ (نمونه موردی: محله 6 شهر چالوس). فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 7(1)، 145-165.
9. علی‌پورکوهی، پ؛ رمضانی، م؛ و میرغلامی، م. (1400). بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت ساکنان در نوسازی و بهسازی بافت فرسوده شهری مورد پژوهی: محله عودلاجان تهران. هنر مدیریت سبز، 1(3)، 75-90.
10. فتاحیان، س.ا. (1396). تحلیل بهسازی و نوسازی بافت فرسوده منطقه 8 کلان‌شهر تهران. رسالۀ دکتری رشتۀ شهرسازی، گرایش برنامه‌ریزی شهری، تهران، دانشگاه عدالت تهران.
11. فتحی، ر؛ شفقی، س؛ و بیک‌محمدی، ح. (1396). سامان‌دهی بافت‌های فرسوده شهری با رویکرد افزایش پایداری در کیفیت زندگی ساکنین (نمونه موردی: بافت فرسوده شهر آمل). فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 10(1)، 1- 14.
12. قاسم‌زاده، ف.س؛ رهنما، م. ر؛ و امیرفخریان، م. (1401). ارائۀ سناریوهای احیای بافت فرسوده شهرقاین. جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، 25(4)، 25- 39.
13. کشوردوست، ع.ر؛ و دلخوش‌کسمایی، ح.(1390). سامان‌دهی بافت فرسوده خیابان باقرآباد رشت. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 1(2)، 89-108.
14. محمدی، ج؛ و سالاری، ز. (1402)، شناسایی و تدوین راهبردهای نوسازی بافت فرسوده با تلفیق مدل‎های استراتژیک و تحلیل شبکه (SWOT - ANP) (مطالعه موردی: محله دردشت اصفهان). فصلنامه مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، 4(11)، 30- 48.
15. محمدی، ج؛ شفقی، س؛ و نوری، م. (1393). تحلیل ساختار فضایی– کالبدی بافت فرسوده شهری با رویکرد نوسازی و بهسازی(مطالعه موردی: بافت فرسوده‌ شهر دوگنبدان). برنامه‌ریزی فضایی، 4(2)، 105-128.
16. معتمدی‌مهر، ا؛ حسن‌پور، ر؛ و رضایی، ر. (1393). بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر مشارکت مردمی (مطالعه موردی: محله قیلر قروه). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 9(26)، 29-44.
17. میرزابکی، م؛ رهنما، م.ر؛ و اجزاشکوهی، م. (1399). تحلیلی بر ظرفیت‌های فرهنگی- اجتماعی تأثیرگذارِ بافت‌های فرسوده بر توسعۀ درون‌زا (مطالعۀ موردی: کلان‌شهر تبریز). جغرافیای اجتماعی شهری، 7(2)، 77-96.
18. نجاتی، ف. (1390)، سامان‌دهی بافت فرسوده شهری (مطالعه موردی نواحی 2 و 3 منطقه 13 تهران). پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
19. نعمت‌اللهی، م؛ انوری، م.ر؛ و کریمیان‌بستانی، م. (1401)، بررسی و تحلیل عوامل مؤثر بر سامان‌دهی بافت‌های فرسوده شهری (مورد مطالعه: شهر سراوان). نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 14 (54)، 71- 86.
20. وارثی، ح.ر؛ تقوایی، م؛ و رضایی، ن.ا. (1391). سامان‌دهی بافت فرسوده شهری (نمونه موردی: شهر شیراز). برنامه‌ریزی فضایی، 2(2)، 129- 156.

 

21. , L. (2002). The architecture of the Renaissance(Vol. 1). Psychology Press.
22. Bromley, R. D., Tallon, A. R., & Thomas, C. J. (2005). City centre regeneration through residential development: Contributing to sustainability. Urban studies, 42(13), 2407-2429.
23. Chan, E., & Lee, G. K. (2008). Critical factors for improving social sustainability of urban renewal projects. Social Indicators Research, 85(2), 243-256.
24. Daly, P., Ninglekhu, S., Hollenbach, P., McCaughey, J. W., Lallemant, D., & Horton, B. P. (2023). Rebuilding historic urban neighborhoods after disasters: Balancing disaster risk reduction and heritage conservation after the 2015 earthquakes in Nepal. International Journal of Disaster Risk Reduction, 86, 103564.
25. Dobler, G., Ghandehari, M., Koonin, S. E., Nazari, R., Patrinos, A., Sharma, M. S., Tafvizi, A., Vo, H. T., & Wurtele, J. S. (2015). Dynamics of the urban lightscape, Information Systems. 54 (2), 115- 126.
26. Dube, E. (2020). The build-back-better concept as a disaster risk reduction strategy for positive reconstruction and sustainable development in Zimbabwe: A literature study, International Journal of Disaster Risk Reduction, 43,
    101- 111.
27. Dumont, V., Bowen, T. A., Roglans, R., Dobler, G., Sharma, M. S., Karpf, A., Bale, S. D., Wickenbrock, A., Zhivun, E., Kornack, T., Wurtele, J. S., & Budker, D. (2022), Do cities have a unique magnetic pulse? Journal of Applied Physics, 131 (1), 1- 10.
28. Hui, E. C., Liang, C., & Yip, T. L. (2018). Impact of semi -obnoxious facilities and urban renewal strategy on subdivided units. Applied geography, 91,
    144 -155.
29. Manupati, V. K., Ramkumar, M., & Samanta, D. (2018). A multi-criteria decision-making approach for the urban renewal in Southern India. Sustainable Cities and Society, 42, 471- 481.
30. Moonen, P., Defraeye, T., Dorer, V., Blocken, B., & J. Carmeliet. (2012). Urban Physics: Effect of the microclimate on comfort, health and energy demand, Frontiers of Architectural Research, 1(1), 197-228.
31. Perrer, T. L.(2015).Changes in small town social capital and civic engagement, Journal of Rural Studies, 25, 185- 193.
32. Roberts, P., & Sykes, H. (2000). Urban Regeneration. London: SAGE Publication.
33. Salvati, A., Monti, P., Roura, H. C., & Cecere, C. (2019). Climatic performance of urban textures: Analysis tools for a Mediterranean urban context. Energy and Buildings, 185, 162-179.
34. Samiei, A., & Sayafzadeh, A. (2016). Analysis of the Worn-Out Tissues Characteristics and Providing of Intervention Pattern, Case Study: Eslamshahr City, Tehran. Current Urban Studies, 4, 267-279.
35. Sobstyl, J. M., Emig, T., Qomi, M. A., Ulm, F. J., & Pellenq, R. M. (2018). Role of city texture in urban heat islands at nighttime. Physical review letters, 120(10), 108701.
36. Sun, M., & Chen, C. (2023). Renovation of industrial heritage sites and sustainable urban regeneration in post-industrial Shanghai. Journal of Urban Affairs, 45(4), 729-752.
37. Tang, J. (2021, February). Modern megastructures and its impact on traditional urban texture: a Beijing example. In ISUF 2020 Virtual Conference Proceedings (Vol. 1).
38. Teklemariam, N. (2023). Does location matter? The spatial equity implications of the integrated housing development program in Addis Ababa, Ethiopia. Urban, Planning and Transport Research, 11(1), 215-228.
39. Teso, L., Carnieletto, L., Sun, K., Zhang, W., Gasparella, A., Romagnoni, P., ... & Hong, T. (2022). Large scale energy analysis and renovation strategies for social housing in the historic city of Venice. Sustainable Energy Technologies and Assessments, 52, 102-141.
40. United Nations, (2010).United Nations, 2010. Department of Economic and Social Affairs. Population Division. World Urbanisation Prospects.
41. United Nations. (2020). Department of Economic and Social Affairs. Population Division. World Urbanisation Prospects. The 2020 Revision. CD-ROM.
42. Wang, H., Song, Y., Hamilton, A., & Steve Curwell. (2007). Urban Information Integration for Advanced Eplaning In Europe Government. Information Quarterly, 24, 763-754.
43. Weiss, T., Lounsbury, M., & Bruton, G. (2024). Survivalist Organizing in Urban Poverty Contexts. Organization Science, 8(21), 21- 34.
44. Zheng, W., Shen, G. Q., Wang, H., Hong, J., & Li, Z. (2017). Decision support for sustainable urban renewal: A multi –scale model. Land use policy, 69,
    361-371.
45. Zihnioğlu, Ö. (2023). Strategizing post-protest activism in abeyance: Retaining activist capital under political constraint. Social Movement Studies, 22(1),
    122-137.