تبیین نقش و جایگاه حکمروایی شهری در فرایند مداخله در بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری (نمونۀ موردمطالعه: شهر مشهد)

نوع مقاله : پژوهشی-مطالعه موردی

نویسندگان

• محمد هادی درودی ¹
• حسین حاتمی نژاد ²
• سعید زنگنه شهرکی ²
• احمد پوراحمد ³

¹ دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

² دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

³ استاد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2023.79713.1212

چکیده

 یکی از چالش‌های اساسی شهرها به‌ویژه شهرهای بزرگ، وجود بافت‌های فرسوده و ناکارآمد و مشکلات کالبدی، اقتصادی و اجتماعی در این محدوده‌های شهری است. مواجهه با این فرایندها، مستلزم استفاده از رویکردهای مناسب و متناسب با این چالش‌ها است. این موضوع می‌تواند در قالب فرایندهای مدیریتی و حکمروایی شهری که به اتخاذ این رویکردها منجر می‌شود، بررسی شود. تبیین نقش و جایگاه حکمروایی شهری در فرایند مداخله در محدوده بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهر مشهد هدف اصلی این پژوهش است. در این مقاله تلاش شده است تا به این سؤالات پاسخ داده شود که ویژگی و رویکردهای غالب در هر دوره چیست؟ کنشگران اصلی هر دوره کدم‌اند و چگونه در این فرایند نقش‌آفرینی می‌کنند؟ این پژوهش با رویکردی کیفی و در راستای تعیین نقش و جایگاه حکمروایی شهری در این فرایند انجام شده است. برای گردآوری اطلاعات موردنیاز از تکنیک‌های مشاهده، مصاحبه و پرسش‌نامه (نمونه‌گیری هدفمند) استفاده شد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، در بررسی دوره سی‌ساله (1400-1370) دو رویکرد متفاوت و متمایز تشخیص‌دادنی است: در دوره اول، رویکرد غالب مداخله در این بافت‌ها، نوسازی توأم با نگاه اقتصادی و پروژه‌محور، بدون در نظر گرفتن مشارکت ساکنان و اجتماع محلی در این فرایند است؛ در دوره دوم، رویکرد بازآفرینی شهری با نگاه جلب مشارکت ساکنان و اجتماع محلی از طریق تسهیلگری و ایجاد دفاتر توسعه محله و تغییر نگرش در دولت و بخش عمومی از نوسازی و پروژه‌محوری به بازآفرینی پایدار شهری صورت گرفته است. با توجه به ویژگی‌های کنشگران هر دوره، منافع و علایق متفاوت و همچنین قدرت اثرگذاری بر سایر کنشگران بررسی و تحلیل شده است.
 

کلیدواژه‌ها

• نوسازی
• بازآفرینی شهری
• حکمروایی مطلوب
• بافت فرسوده
• مشهد

موضوعات

• برنامه ریزی در بخش های شهری و روستایی

مراجع

1. امیری شهری، س. م.، و محمد نیای قرائی، ف. (1400). مکان یابی اراضی مستعد توسعه درونزا در بافت فرسوده با بهره گیری از مدل تحلیلی F’ANP؛ (نمونه موردی: محله شهید آوینی مشهد). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 23(3)،211-226.
2. ایزدی، م. س. (1379). روند دگرگونی سازمان فضایی بافتهای شهری ایران. شهرداری‌ها، 2(18)، 14-14.
3. برانی، م.، اکبر، ع.، و فرامرزی، م. (۱401). سنجش عوامل مؤثر بر بازآفرینی شهری پایدار در بافت فرسوده شهر ارومیه (موردمطالعه بافت مرکزی شهر). فصلنامه پایداری، توسعه و محیط زیست، 3(10)، 46-25.
4. برک‌پور، ن. (1381). گذار از حکومت شهری به حاکمیت شهری در ایران: مطالعة موردی همدان-اسلام‌شهر (رسالة دکتری منتشرنشده). دانشگاه تهران، تهران، ایران.
5. پور احمد، ا.، حبیبی، ک. و کشاورز، م. (1389). سیر تحول مفهوم شناسی بازآفرینی شهری به‌عنوان رویکردی نو در نوسازی بافت‌های فرسوده. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی و اسلامی، 1(1)، 89 - 73.
6. پیری ع.، زالی ن. و تقی‌لو ع.‌ا. (1391). امکان‌سنجی به‌کارگیری رهیافت‌های توانمندسازی در ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی ناحیۀ گلشهر مشهد. مجلۀ مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 3(12) ،119-134.
7. جعفری جبلی، ح.، موسی کاظمی، س. م.، حکمت نیا، ح.، و مختاری، ر. (1401). تبیین آثار بازآفرینی فضاهای شهری بر عملکرد اقتصادی اجتماعی بافت تاریخی اصفهان نمونة پژوهش: محدودة میدان امام علی (ع). مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 33( 85)، 42-19.
8. دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران. (1385). بافت­های فرسوده شهر تهران، مصوبه شماره 15301/310/300-24/04/1385. شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، تهران.
9. دویران، ا.، مشکینی، ا.، کاظمیان، غ.، و علی آبادی، ز. (1390). بررسی رویکرد مداخله در بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری با رویکرد ترکیبی محله زینبیه زنجان. مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 2(7)، 90-71.
10. رهنما، م.ر. (1387). اثرات اجرای طرح‌های بهسازی و نوسازی مرکز شهر مشهد بر محله پایین خیابان. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 6(11)، 180-157.
11. زیاری، ک.ا.، نیک پی، و.، و حسینی، ع. (1392). سنجش میزان مشارکت شهروندان در مدیریت شهری بر اساس الگوی حکمرانی خوب شهری مطالعه موردی؛ شهر یاسوج. فصلنامه مسکن و محیط روستا، 23(141)، 86 تا 69.
12. شهیدی، ا. (1395). پیامدهای اجتماعی نوسازی بافت فرسوده در شهر مشهد: مورد پژوهی محله طبرسی. مقاله ارائه‌شده در دومین کنفرانس بین‌المللی تحقیقات در عمران، معماری و شهرسازی و محیط زیست پایدار،استانبول، ترکیه.
13. صحرایی، ع.، و محمودی نیا، ا. (1397). الگوی حکمرانی خوب. فصلنامه مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 8(28)، 207-232.
14. صحیزاده، م.، و ایزدی، م.س. (۱۳۸۳). حفاظت و توسعه شهری: دو رویکرد مکمل یا مغایر. فصلنامه شهرسازی و معماری آبادی، 14(45)، 21-12.
15. صرافی، م. (1381). به‌سوی نظریه‌ای برای ساماندهی اسکان غیررسمی- از حاشیه‌نشینی تا متن شهرنشینی. هفت شهر، 3(8)، 11-5.
16. عباچی، ا.، یوسفی، ع.، و کرمانی، م. (1397). رویکرد دولت مدار به بازآفرینی شهری و اعیانی سازی وابسته: تحلیل عملکرد ذینفعان کلیدی در نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر در مشهد. توسعه روستایی، 11(1)، 75-94.
17. فیروز ج.، عباس م.، و شعبانی، آ. (1398). تأثیر جهانی شدن بر نهادهای مدنی در ایران، نشریه پژوهش سیاست نظری، 25، 157-179.
18. کاظمیان، غ.، قربانی‎زاده، و.ا.، واعظی، ر.، و شاه‎محمّدی، م. (1398). الگوی نقش و ساختار حکمروایی محلی در نظام مدیریتی ایران. فصلنامه مدیریت دولتی، 11(2)، 179-202.
19. لطیفی، غ.، فیضی، ق.، باجلال، ر.، و سلطان زاده، ع. (1395). بررسی و ارزیابی سیاست‌های تأمین مسکن در بافت‌های فرسوده نمونه موردی: محله آبکوه مشهد. پژوهشنامه خراسان بزرگ، 7(23)، 43-27.
20. مافی ع.‌ا.، و رضوی م.م. (1391). برنامه‌ریزی استراتژیک توسعۀ محله‌ای با تأکید بر متغیرهای اجتماعی (مطالعۀ موردی: محلۀ طلاب شهر مشهد). مجلۀ مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 4(14)، 126-115.
21. مهدی زاده، ج.، مطلق، م.ت.، امیری، م.د.، صراف‌زاده، ه.، جهانشاهی، م.ح.، و پیرزاده‌نهوچی، م.ح. (۱۳۸۲) برنامه‌ریزی توسعه شهری، تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران. مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران ، 35-30.
22. نسترن، م.، قاسمی، و.، و هادی‌زاده‌زرگر، ص. (1392). ارزیابی شاخص‌های پایداری اجتماعی با استفاده از فرایند تحلیل شبکه (ANP). مجلۀ جامعه‌شناسی کاربردی، 24(3)، 173-155.
23. هادی زاده زرگر، ص.، و نسترن، م. (1395). بهسازی بافت فرسوده شهری با رویکرد پایداری اجتماعی مورد شناسی: محله دریادل شهر مشهد. فصلنامۀ جغرافیا و آمایش شهری و منطقه‌ای، 6(21)، 113-124.
24. هادی‌زاده‌زرگر، ص. (1391). سنجش و ارزیابی شاخص‌های پایداری اجتماعی در سطح محله‌های شهر مشهد (پایان‌نامۀ منتشر نشده کارشناسی‌ارشد). دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان.
25. Ansell, C., & Gash, A. (2007). Collaborative Governance in Theory and Practice. Journal of Public Administration Research and Theory, 8, 543-571.
26. Bourne, L. (2009). Stakeholder Relationship Management: a Maturity Model for Organizational Implementation. UK: Farnham.
27. Bringer, J. D., Johnston, L. H., & Brackenridge, C. H. (2006). Using computer-assisted qualitative data analysis software to develop a grounded theory project. Field Methods, 18(3), 245-266.
28. Bryson, J.M., Crosby, B.C., & Stone, M.M. (2006). The Design and Implementation of Cross-sector Collaboration: Propositions from the Literature. Public Administration Review, 66, 44-55.
29. Emerson, K., Nabatchi, T., & Balogh, S. (2011). An Integrative Framework for Collborative Governance, Journal of Public Administration Research and Theory, 22, 1-29.
30. Jones, P., & Evans, J. (2006). Urban regeneration, governance and the state: Exploring notions of distance and proximity. Urban Studies, 43(9), 1491-1509.
31. Judith E. Innes, David E. Booher. (2018). Planning with Complexity: An Introduction to Collaborative Rationality for Public Policy, New York: Routledge, 10-12.
32. Innes, J., & Booher, D. (2010). Planning with Complexity: An Introduction to Collaborative Rationality for Public Policy. London: Routledge.
33. Izadi, M.S. (2008). A study on city center regeneration: A comparative analysis of two different approaches to the revitalization of historic city centers in Iran. Newcastle University, Retrieved from http:// ncl.ac.uk/ jspui/ handle/ 10443/759
34. Linden, R.M. (2010). Leading across Boundaries: Creating Collaborative Agencies in a Networked World. San Francisco: Jossey-Bass.
35. Stouten, P. (2011). Changing Contexts in Urban Regeneration: 30 years of modernization in Rotterdam. Techne Press.
36. (2007). A Guide to Promoting Good Governance in Public Private Partnerships. United Nation Economic Commission for Europe.
37. Van Dijk, M.P. (2006). Managing Cities in Developing Countries: The Theory and Practice of Urban Management. Edward Elgar Publishing.