بررسی اثرات گردشگری در مناطق حفاظت‌شده (موردمطالعه: منطقۀ حفاظت‌شدۀ شاسکوه خراسان جنوبی)

نوع مقاله : مطالعه موردی

نویسندگان

• مهدی مودودی ارخودی ¹
• سجاد فردوسی ²
• ریحانه برومند ³

¹ استادیار گروه جغرافیا، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه بزرگمهر قائنات، خراسان جنوبی، قائن، ایران

² دانشجوی دکتری گردشگری، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

³ دکتری ژئومورفولوژی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2022.71059.1045

چکیده

مناطق حفاظت­ شده، حساس­ترین محیط­ های طبیعی به شمار می­ روند که اقدامات انسانی به‌ویژه فعالیت­های گردشگری، در صورت نبود مدیریت می­ تواند این مناطق را با آسیب­های جبران ­ناپذیر رویاروی کند؛ بر این اساس، این پژوهش با هدف ارزیابی اثرات گردشگری بر منطقه حفاظت­ شده شاسکوه انجام پذیرفت. رویکرد کلی پژوهش، از نوع پژوهش‌های کمی و از نظر شیوه گردآوری داده‌ها، مبتنی‌بر داده‌های کتابخانه‌ای و پیمایشی بوده است. جامعه آماری تحقیق، ساکنان روستاهای پیرامون و درون منطقه حفاظت‌شده شاسکوه بوده است. در این تحقیق به‌منظور تحلیل داده‌ها، روش‌های آمار توصیفی شامل فراوانی و درصد و همچنین روش‌های آماری استنباطی شامل آزمون کلموگروف-اسمیرنوف و آزمون خی دو به کار گرفته شده است. یافته ­های حاصل از تحلیل داده­ها حاکی از آن است که بر مبنای سطح معنا‌داری محاسبه‌شده (000/0sig=) با 99 درصد از درجه اطمینان می­توان دریافت که گونه ­های گیاهی منطقه در سطح زیاد، با پیامدهای مثبت و همچنین منفی گردشگری مواجه هستند. همچنین در خصوص گونه ­های جانوری و محیط روستاهای منطقه، یافته­ ها نشان می­دهد که گردشگری در سطح زیاد، اثرات مثبتی به همراه داشته است؛ بااین‌حال، تأثیرات منفی گردشگری در سطح متوسط تا کم نیز بر گونه­های جانوری و روستاهای منطقه نمایان است. توسعه گردشگری در منطقه حفاظت ­شده شاسکوه، به پیامدهای مثبتی در حفاظت از گونه­ های گیاهی و جانوری منطقه و همچنین بهبود محیط روستاهای پیرامون منجر شده است؛ با ­وجود این، متقابلاً تنوع زیستی منطقه و محیط روستاهای پیرامون نیز با تهدیداتی از سوی فعالیت­های گردشگری مواجه‌اند. در این راستا، ضروری است که با تعریف ساختار مدیریتی مناسب در حوزه گردشگری بتوان تا حد ممکن اثرات منفی ناشی از گردشگری در منطقه را کاهش داد و کنترل کرد و در مقابل نیز به تقویت پیامدهای مثبت حاصل از گردشگری پرداخت.
 

کلیدواژه‌ها

• گردشگری
• محیط­زیست
• منطقه حفاظت ­شده
• خراسان جنوبی
• شاسکوه

20.1001.1.20081391.1400.19.2.9.8

موضوعات

• برنامه ریزی در بخش های شهری و روستایی

مراجع

1. اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان خراسان جنوبی (1398). مناطق حفاظت‌شده. بازیابی از https://sko.doe.ir/
2. امیدوار، ن.، پورطاهری، م.، رکن­الدین افتخاری، ع. (1400). تحلیل پیامدهای توسعه خدمات گردشگری بر ناپایداری زیست­محیطی-کالبدی سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی، بخش طرقبه در شهرستان بینالود). نشریه پایداری، توسعه و محیط زیست، 2(1)، 42-25.
3. پارسا جو، ش.، ناصحی، ف. (1397). نقش توسعه پایدار توریسم در مناطق حفاظت‌شده مطالعه موردی منطقه سبلان در استان اردبیل. نشریه علوم جغرافیایی، 14(29)، 30-18.
4. پرورش، ح.، بیرامی بسطام، ل. (1399). ارائه و اولویت بندی راهکارهای گردشگری پایدار در منطقه حفاظت شده گنو.فصلنامه جغرافیایی فضای گردشگری، 9(36)، 54-37.
5. پوراحمد، ا.، فردوسی، س.، شاه‌محمدی، ح. (۱۳۹۵). بررسی شاخص‌های گردشگری دریایی در استان‌های ساحلی ایران. فصلنامه علوم و فناوری دریا، 20(۷۸)، 64-55.
6. پوراحمد، ا.، فردوسی، س.، شاه‌محمدی، ح. (۱۳۹۶). تبیین آسایش اقلیمی گردشگری ساحلی. فصلنامه علوم و فناوری دریا، ۲1(۸۱)، 73-63.
7. پورفرج، اکبر؛ قادری، ا.، جمعه پور، م.، فردوسی، س. (۱۳۹۸). واکاوی آسیب‌پذیری جاذبه‌های ژئوتوریستی در مقصدهای گردشگری. فصلنامه پژوهش‌های فرسایش محیطی، ۹(۳)، 42-23.
8. جلالی، م.، گندمکار، ا.، فردوسی، س. (۱۳۹۵). واکاوی و تبیین اثرات گردشگری بر کیفیت زندگی (مطالعه موردی، شهربابک-کرمان). فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، ۶(۲۰)، 174-161.
9. جهانی، ع.، صفاریها، م. (1399). مدل پیش­بینی ارزیابی اثر گردشگری بر درصد پوشش تاجی گیاهی در پارک ملی و پناهگاه حیات وحش قمیشلو. نشریه محیط­زیست طبیعی، 73(2)، 270-257.
10. دربان آستانه، ع.، فردوسی، س.، شاه‌محمدی، ح. (۱۳۹۷). شناسایی مطلوب‌ترین نقاط جهت احداث سایت گردشگری دریایی (مطالعه موردی، شهرستان تنکابن). فصلنامه اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، ۲۷(۱۰۶)، 239-229.
11. دلیری، غ.، نوحه گر، ا. (1399). بررسی اثرات محیط زیستی اکوتوریسم و جایگاه آموزش محیط زیست در کاهش اثرات مخرب آن (مطالعه‌ی موردی، استان خراسان جنوبی).انسان و محیط زیست، 18(3)، 41-25.
12. دیده­بان محیط‌زیست و حیات‌وحش جانوران (1391). منطقه حفاظت‌شده شاسکوه و اسفدن. بازیابی از http://www.iew.ir/
13. رستم پور، م. (1392). بررسی اثر گرادیان­های محیطی و چرا بر ساختار بانک بذر خاک مراتع مناطق خشک مطالعه موردی مراتع قاینات خراسان جنوبی (رساله دکتری منتشرنشده)، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
14. زیاری، ک.، رضوانی، م.، فردوسی، س. (۱۳۹۸). تعیین ظرفیت تحمل اجتماعی گردشگران ساحلی (مطالعه موردی، بندر گز). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، ۲۱(۵)، 135-123.
15. زیاری، ک.، رضوانی، م.، فردوسی، س. (۱۳۹۹). تعیین ظرفیت تحمل فیزیکی-اکولوژیکی گردشگری ساحلی و تأثیرپذیری آن از میزان رضایت‌مندی گردشگران (مطالعه موردی، بندر گز). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، ۲۲(۶)، 202-189.
16. سلطانی ذوقی، ا.، سراج‌الدین، ا.، فتاحی اردکانی،ا. (1398).ارزیابی و اولویت‌بندی استراتژی‌های مدیریت مناطق حفاظت‌شده استان همدان. فصلنامه محیط‌شناسی، 45(4)، 643-625. 
17. سلطانی ذوقی، ا.، و حاجی رحیمی، م. (1397). برآورد و مقایسه سطح برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی تحت الگوهای مختلف بهره‌برداری و تأثیر آن بر پایداری مطالعه دشت بهار استان همدان. نشریه تحقیقات اقتصاد کشاورزی، 10(40)، 194-173.
18. شربتی، ا.، نظری، ع.، طالشی م.، موسی کاظمی، س. (1400). گونه شناسی، ارزیابی اثرات و پیامدهای گردشگری خانه های دوم (مورد مطالعه، سکونتگاههای روستایی غرب استان گلستان). نشریه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، ۲(۷) ،۲۳-۱.
19. شیرانی سرمازه، ن.، جهانی، ع.، گشتاسب میگونی، ح.، اعتماد، و. (1397). ارزیابی اثرات محیط‌زیستی اکوتوریسم در مناطق حفاظت‌شده.نشریه محیط‌زیست و توسعه،9(17)، 36-25. 
20. شیرمحمدی، ا.، جهانی، ع.، اعتماد، و.، ضرغام، ن.، مخدوم فرخنده، م. (1395). ارزیابی آثار محیط‌زیستی توسعه بر منطقه حفاظت‌شده کرکس با استفاده از مدل تخریب. نشریهپژوهش‌های محیط‌زیست، 7(14)، 102-91.
21. صادقی پور مروی، م.، پوربابایی، ا.، علیخانی، ح.، حیدری، ا.، منافی، ز. (1396). ارزیابی عملکرد باکتری‌های اکسیدکننده گوگردی جداسازی شده از خاک معدن مس و شناسایی مولکولی آن‌ها براساس توالی. نشریه پژوهش‌های سلولی و مولکولی (مجله زیست‌شناسی ایران)، 30(1)، 54-40.
22. عابدی، ر. (1398). تأثیر گردشگری طبیعت بر ویژگی‌های ساختار و تنوع‌زیستی جنگل ارسباران.مجله پژوهش­های گیاهی، 32(2)، 258-248.
23. علیزاده، ک. (1382). اثرات حضور گردشگران بر منابع زیست‌محیطی. مجله پژوهش‌های جغرافیایی، 35(44)، 70-55.
24. فردوسی، س.، آغنده، م.، بابایی، ی. (۱۳۹۹). تحلیلی بر ریسک‌ها و مخاطرات مقاصد گردشگری (مطالعه موردی، بندر انزلی). مجله پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، ۱۰ (۲۰)، 26-13.
25. فردوسی، س.، شاه‌محمدی، ح.، جلالی، م. (۱۳۹۶). مطالعه پتانسیل‌های اقلیم گردشگری سواحل جنوبی دریای خزر. فصلنامه اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، ۲۶(۱۰۴)، 115-103.
26. فردوسی، س.، نظری مزیدی، ن.، مودودی ارخودی، م. (۱۳۹۷). تحلیلی بر شاخص باقیمانده ظرفیت تحمل جامعه میزبان نسبت به توسعه گردشگری (مطالعه موردی، شهر شاهرود). فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۱۸(۴۹)، 110-93.
27. فرهودی، ر.، شورچه، م.، صبوری، ح. (1389). برآورد اثر تغییرات فصلی بر درآمد گردشگری معبر آناهیتا با تحلیل رگرسیونی. مجله جغرافیا و توسعه، 17، 62-45.
28. قادری، ا.، بابایی، ی.، اکبری آرباتان، گ.، فردوسی، س. (1399). تبیین تأثیر خودکارآمدی کارآفرینی و قابلیت نوآوری بر عملکرد کسب‌وکارهای گردشگری (موردمطالعه، شهر تبریز). نشریه برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، ۹(۳۵)، 134-112.
29. قمری‌زارع، ع. (1396). اهمیت و جایگاه مناطق حفاظت‌شده و چالش‌های فراروی آن‌ها.نشریه طبیعت ایران، 2(5)، 79-68.
30. گلستانی، م.، فردوسی، س.، مجاب، د. (1394). سنجش پارامترهای اقلیمی با هدف توسعه بوم گردی (اکوتوریسم) در شهرستان نور. نشریه نیوار، 39(91-90)، 62-55.
31. مجنونیان، ه. (1365). پارک‌های ملی و مناطق حفاظت‌شده لزوم طبقه‌بندی مشکلات مدیریت. نشریه محیط‌شناسی، 14(14)، 144-129.
32. مرکز آمار ایران (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. بازیابی از amar.org.ir
33. مطیعی لنگرودی، س.، فردوسی، س.، شاه‌محمدی، ح. (۱۳۹۶). تبیین اثرات رضایتمندی گردشگران در بازاریابی گردشگری دریایی (موردمطالعه، نواحی ساحلی استان گلستان). فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، ۷(۲۶)، 54-41.
34. مودودی ارخودی، م.، فردوسی، س. (۱۳۹۹). سنجش الگوی رفتاری عرضه و تقاضای گردشگری مبتنی بر تحولات نظام سرمایه‌داری (موردمطالعه، شهر کرج و روستاهای پیرامونی). فصلنامه مطالعات شهری، ۹(۳۶)، 100-85.
35. مودودی ارخودی، م.، فردوسی، س. (1400). تبیین نقش بوم­گردی در توسعه جوامع روستایی (موردمطالعه، روستای افین). مجله کاوش‌های جغرافیایی مناطق بیابانی، 9(1)، 257-241.
36. مودودی ارخودی، م.، فردوسی، س.، نجفی ارخودی، ع. (۱۳۹۸). بررسی عوامل مؤثر بر وفاداری و ماندگاری گردشگران در هتل‌ها (مطالعه موردی، هتل‌های پنج ستاره شهر مشهد). مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، ۶(۱)، 222-207.
37. نعمتی، و.، بابائی، ی.، فردوسی، س.، آغنده، م.، عباسقلی­زاده، ن. (1400). تأثیر گردشگری سلامت بر ارتقاء رفاه اجتماعی جامعه میزبان. مجله سلامت و بهداشت، 12(2)، 221-208.
38. نعمتی، و.، فردوسی، س. (۱۴۰۰). تبیین اثرات توسعه گردشگری روستایی بر ظرفیت تحمل جامعه محلی (مطالعه موردی، روستای کندلوس، شهرستان نوشهر). فصلنامه روستا و توسعه، ۲۴(۱)، 80-53
39. نوروزی، ا.، پورابراهیم، ش.، گشتاسب، ح.، جهانی، ع. (1398). پهنه‌بندی مخاطرات تنوع زیستی در منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی بخش جنوبی تحت مدیریت استان البرز. فصلنامه محیط‌زیست جانوری، 11(1)، 104-97.
40. یزدی، م.، کرمی، م.، شریعت، م. (1395). ارزیابی منطقه شکارممنوع به‌منظور تبدیل به یک منطقه حفاظت‌شده. فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 2(18)، 316-307.

 

41. Amir, A. F., Abd Ghapar, A., Jamal, S. A., & Ahmad, K. N. (2015). Sustainable tourism development: A study on community resilience for rural tourism in Malaysia. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 168, 116-122.
42. Ballantyne, M., Gudes, O., & Pickering, C. M. (2014). Recreational trails are an important cause of fragmentation in endangered urban forests: A case-study from Australia. Landscape and Urban Planning, 130, 112-124.
43. Buckley, R. (2004). Impacts of ecotourism on birds. In Environmental impacts of ecotourism (pp. 187-209). CABI.
44. Cleverdon, R. G. (2002). Tourism development in the SADC region: the opportunities and challenges. Development Southern Africa, 19(1), 7-28.
45. Gallet, S., & Rozé, F. (2002). Long-term effects of trampling on Atlantic Heathland in Brittany (France): Resilience and tolerance in relation to season and meteorological conditions. Biological Conservation, 103(3), 267-275.
46. Gavrila-Paven, I., Bârsan Mircea, C., & Lia-Dorica, D. (2015). Advantages and Limits for Tourism Development in Rural Area (Case Study Ampoi and MuresValleys). Procedia Economics and Finance, 32, 1050–1059.
47. Green, R., & Higginbottom, K. (2001). The negative effects of wildlife tourism on wildlife: With a focus on non-consumptive free-ranging terrestrial wildlife tourism. Brisbane, CRC for Sustainable Tourism.
48. Hammitt, W. E., Cole, D. N., & Monz, C. A. (2015). Wildland recreation: ecology and management. John Wiley & Sons.
49. Kaltenborn, B. R. P., Nyahongo, J. W., & Kideghesho, J. R. (2011). The attitudes of tourists towards the environmental, social and managerial attributes of Serengeti National Park, Tanzania. Tropical Conservation Science, 4(2), 132-148.
50. Karoubi, M., Ferdowsi, S. (2021). Impact of perceived social apathy on tourists' behavioral intentions. Leisure Studies, 40(5), 628-644.
51. Leitao, A. B., & Ahern, J. (2002). Applying landscape ecological concepts and metrics in sustainable landscape planning. Landscape and urban planning, 59(2), 65-93.
52. Maslo, B., Burger, J., & Handel, S. N. (2012). Modeling foraging behavior of piping plovers to evaluate habitat restoration success. The Journal of Wildlife Management, 76(1), 181-188.
53. Mihalič, T. (2000). Environmental management of a tourist destination: A factor of tourism competitiveness. Tourism Management, 21(1), 65-78.
54. Mili, N. (2012). Rural tourism development: An overview of tourism in the Tipam Phakey village of Naharkatia in Dibrugarh district, Assam (India). International Journal of Scientific and Research Publications, 2(12), 1-3.
55. Monz, C. A., Cole, D. N., Leung, Y. F., & Marion, J. L. (2010). Sustaining visitor use in protected areas: future opportunities in recreation ecology research based on the USA experience. Environmental Management, 45(3), 551-562.
56. Newsome, D., Milewski, A., Phillips, N., & Annear, R. (2002). Effects of horse riding on national parks and other natural ecosystems in Australia: Implications for management. Journal of Ecotourism, 1(1), 52-74.
57. Newsome, D., Moore, S. A., & Dowling, R. K. (2012). Natural area tourism: Ecology, impacts and management. Bristol: Channel View Publications.
58. Pang, S. (2004). Some environmental problems and countermeasures in developing ecotourism in China. Environmental Protection, 9, 25-30.
59. Pickering, C. M., & Hill, W. (2007). Impacts of recreation and tourism on plant biodiversity and vegetation in protected areas in Australia. Journal of Environmental Management, 85(4), 791-800.
60. Pickering, C. M., Harrington, J., & Worboys, G. (2003). Environmental impacts of tourism on the Australian Alps protected areas. Mountain Research and Development, 23(3), 247-254.
61. Pourfaraj, A., Ghaderi, E., Jomehpour, M., Ferdowsi, S. (2020). Conservation management of geotourism attractions in tourism destinations. Geoheritage, 12(4), 1-21.
62. Su, M. M., Wall, G., Wang, Y. and Jin, M. (2019). Livelihood sustainability in a rural tourism destination-Hetu Town, Anhui Province, China. Tourism Management, 71, 272-281.
63. Sugiyarto, G., Blake, A., & Sinclair, M. T. (2003). Tourism and globalization: Economic impact in Indonesia. Annals of Tourism Research, 30(3), 683-701.
64. Townsend, P. A., Lookingbill, T. R., Kingdon, C. C., & Gardner, R. H. (2009). Spatial pattern analysis for monitoring protected areas. Remote Sensing of Environment, 113(7), 1410-1420.
65. Whinam, J., Chilcott, N., & Bergstrom, D. M. (2005). Subantarctic hitchhikers: Expeditioners as vectors for the introduction of alien organisms. Biological Conservation, 121(2), 207-219.
66. Zhong, L., Deng, J., Song, Z., & Ding, P. (2011). Research on environmental impacts of tourism in China: Progress and prospect. Journal of Environmental Management, 92(11), 2972-2983.
67. Ziaee, M., Ferdowsi, S. (2020). A systematic review of iranian research in the field of geotourism studies. Geoheritage, 12(4), 1-13.