شناسایی عوامل مؤثر بر تغییر غیرمجاز کاربری اراضی کشاورزی در شهرستان بینالود

نوع مقاله : پژوهشی- مطالعه موردی

نویسندگان

• امین فعال جلالی ¹
• مریم قاسمی ²

¹ دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² استادیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2022.47286.0

چکیده

هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی عوامل اصلی تغییر کاربری اراضی کشاورزی در شهرستان بینالود به عنوان یکی از دغدغه‌های برنامه‌ریزان، سیاست‌گذاران و مدیران اجرایی این محدوده است. در این ارتباط، تغییر غیر مجاز کاربری اراضی کشاورزی به دلیل اثرات متعدد نامطلوب بر پایداری محیط‌زیست، یکی از مهم‌ترین چالش‌های شهرستان بینالود در دهه های اخیر محسوب می‌شود. روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی است. در این بررسی، با استفاده از مطالعات اسنادی و مصاحبه با صاحب‌نظران سازمان‌های مستقر در شهرستان بینالود، تعداد 23 عامل مؤثر بر تغییر غیر مجاز کاربری اراضی کشاورزی شناسایی شد و به کمک 169 نفر از روستاییان و خبرگان روستایی در روستاهای دارای بیشترین تغییر غیر مجاز کاربری کشاورزی براساس مقیاس لیکرت ارزیابی و تجزیه‌وتحلیل با استفاده از تحلیل عاملی در نرم‌افزار SPSS انجام شد.
نتایج تحقیق نشان می‌دهد عوامل شناسایی‌شده ذیل 8 عامل اصلی با 77/65 درصد واریانس تبیین‌شده قرار گرفت. مهم‌ترین عوامل تغییر غیر مجاز کاربری اراضی کشاورزی به ترتیب اولویت: توریستی‌بودن منطقه با 13/16، بورس بازی زمین با 14/12، مجاورت با شهر مشهد با 35/8، ضعف مدیریت محلی با 40/7، خشکسالی با 22/6، تراکم بالای جمعیت با 42/5 درصد، فعالیت‌های صنعتی با 07/5 و خردبودن زمین کشاورزی با 02/5 واریانس تبیین شده‌اند. میزان تغییر کاربری اراضی در منطقۀ مورد مطالعه قابل توجه است و ضرورت دارد که در زمینه‌هایی همچون مدیریت گردشگری با تأکید بر پایداری، تقویت زمینه‌های کشاورزی، ساماندهی فعالیت‌های صنعتی و کارگاهی، اختصاص مکان‌هایی مناسب برای سکونت جمعیت مازاد در منطقه تدابیری منطقی اندیشیده شود.
 

کلیدواژه‌ها

• تغییر غیرمجاز کاربری
• اراضی کشاورزی
• تحلیل عاملی
• شهرستان بینالود
• نواحی روستایی

مراجع

1. احمدپور، الف.، و علوی، ا. (1393). شناسایی و تحلیل مؤلفه‌های مؤثر در تغییر کاربری اراضی کشاورزی روستایی (مطالعة موردی: شهرستان ساری). پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 3(5)، 120-109.
2. افضلی، م. (1373). بررسی تغییرات کاربری اراضی روستایی و زراعی حومۀ شهر نیشابور طی سال‌های ۷۲-‎۱۳۴۵ با استفاده از عکس‌های هوایی. پایان‌نامۀ منتشرشدة کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، گروه جغرافیا.
3. امیرنژاد، ح. (1392). بررسی عوامل مؤثر بر تمایل کشاورزان جهت تغییر کاربری اراضی در استان مازندران، تحقیقات اقتصاد کشاورزی، 5(4)، 94-79.
4. براتی، ع.، اسدی، ع.، کلانتری، خ.، آزادی، ح.، و مأموریان، م. (1393). تحلیل آثار تغییر کاربری اراضی کشاورزی از دیدگاه کارشناسان سازمان امور اراضی کشاورزی در ایران. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی در ایران، 45(4)، 650-639.
5. برارپور، ک، و ابدالی، ح. (1390). بررسی سیستمی عوامل موثر(بر) و متأثر از تغییر کاربری زمین در کلاردشت(مفهوم سازی، مدل سازی و شبیه سازی ریاضی)، نخستین کنفرانس رویکرد سیستمی در ایران. ( صص 1-32). شیراز.
6. بریاسولیس، ه. (1389). الگوهای تحلیلی تغییر کاربری اراضی زمین رویکرد نظری و مدلسازی. (ترجمۀ مجتبی رفیعیان و مهران محمودی) تهران: آذرخش. (کتاب اصلی در سال 2000 منتشر شده است).
7. بهنام، ع. (1394)، مدل سازی و پیش بینی تغییرات کاربری اراضی و گسترش فیزیکی شهرها با استفاده از تصاویر ماهواره ای(نمونه موردی: شهر گنبدکاووس در مقطع زمانی 1366 تا 1393). پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، گروه جغرافیا.
8. پرنون، ز. (1389)، بررسی اثرات مهاجرت بر تغییر کاربری ارضی شهر اسلامشهر از سال 1345 تا 1385. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد.. دانشگاه تهران، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری.
9. تقوایی، م.، و زنگنه، م. (1381). تحلیلی بر توسعۀ گردشگری در منطقۀ تفرجگاهی شاندیز مشهد، جغرافیا و برنامه ریزی، 16(42)، 112-89.
10. جمالی‌پور، م.، شاهپوری، ا.، و قربانی، م. (1393). عوامل موثر بر شکل‌گیری تغییر کاریری اراضی در استان مازندران (مطالعۀ موردی شهرستان تنکابن). اقتصاد و توسعۀ کشاورزی، 29(2)،
    115-107.
11. جهادکشاورزی شهرستان بینالود، بخش زراعت (1395).
12. خاکپور، ب.، ولایتی، س.، و کیانژاد، ق. (1386). الگوی تغییر کاربری اراضی شهر بابل طی سال های 1362 تا 1387. جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای، 2(9)، 75-45.
13. رهنما، م.، ر، و عباس‌زاده، غ. (1387). اصول، مبانی و مدل های سنجش فرم و کالبدی شهر، مشهد: جهاد دانشگاهی مشهد.
14. رهنمایی.، م. ت.، کلانتری، م.، و صفری لوحه‌سرا، پ. (1389). بررسی نقش دولت در رشد و گسترش فیزیکی شهر ماسال با تأکید بر تغییر کاربری اراضی کشاورزی پیرامون. فصلنامه علمی پژوهشی انجمن جغرافیای ایران، 8(26)، 32-7.
15. ریچارد جی. آ.، و مایکل جی، ه. (2013). تغییر کاربری زمین، علم، سیاست و مدیریت. (ترجمۀ مجتبی رفیعیان، مهران محمودی، سمیه خالقی) تهران: آذرخش.
16. سجاسی قیداری، ح.، و صدرالصادات، آ. (1394). شناسایی عوامل موثر بر تغییرات کاربری اراضی روستاهای پیراشهری کلان شهر مشهد. پژوهش‌های روستایی، 6(4)، 851-825.
17. شایان، ح.، و مودودی، م. (1391). تغییرات کارکردی مؤثّر بر جمعیّت پذیری، بخش شاندیز مشهد. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 1(1)، 190-173.
18. کلالی مقدم، ژ. (1393). بررسی عوامل موثر بر تغییر کاربری اراضی کشاورزی(نمونه موردی مناطق روستایی شهرستان رشت). پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 4 (9)، 132-113.
19. لطیفی، س.، سعدی، ح.، و شعبانعلی فمی، ح. (1392). تحلیل عاملی مشکلات زنان قالیباف روستایی، فصلنامه علمی-پژوهشی زن و جامعه، 4(1)، 51-29.
20. محمدی، م.، مهرابی، ع.، قربانی، م.، و خراسانی، م. (1391). نیروهای انسانی موثر بر تغییر کاربری اراضی در حاشیه مناطق روستایی(نمونه موردی: روستاهای آلکه و سی بن-شهرستان تنکابن). فصلنامه علمی پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران، 10(35)، 299-279.
21. مرکز آمار ایران (1390)، سرشماری عمومی نفوس و مسکن.
22. مطیعی لنگرودی، ح.، رضوانی، م.، و کاتب، ز. (1391). بررسی اثرات اقتصادی تغییر کاربری اراضی کشاورزی در نواحی روستایی(مطالعه موردی دهستان لیچارکی حسن رود). پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، (1)، 23-1.
23. مهدوی، م.، و برنجکار، الف. (1392). سطح‌بندی دهستان‌های بندرانزلی براساس تغییرات کاربری اراضی روستایی (با استفاده از مدل فرایند سلسله مراتبی AHP). فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه ای، 3 (12)، 60-49.
24. میرکتولی، ج.، حسینی، ع.، رضایی نیا، ح.، و عبدالحمید، ن. (1390). آشکارسازی تغییرات پوششی و کاربری اراضی با رویکرد به مجموعه‌های فازی (مطالعه موردی شهر گرگان)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 1(79)، 54-33.
25. وزارت جهاد کشاورزی، اصلاح قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ ها- مصوب ۱۳۸۵.
26. Beinat, E. & Nijkamp, P. (1997). Land use planning and sustainable development, Research Memorandum. Vrije University:
27. Fetzel, T., Niedertscheider, M., Haberl, H., Krausmann, F., & Erb, K. H. (2016). Patterns and changes of land use and land-use efficiency in Africa 1980–2005: an analysis based on the human appropriation of net primary production framework. Regional Environmental Change, 16(5), 1507-1520.‏
28. Gutzler, C., Helming, K., Balla, D., Dannowski, R., Deumlich, D., Glemnitz, M. & Sieber, S. (2015). Agricultural land use changes–a scenario-based sustainability impact assessment for Brandenburg, Germany. Ecological Indicators, 48, 505-517.‏
29. Karali, E., Rounsevell, M. D., & Doherty, R. (2011). Integrating the diversity of farmers’ decisions into studies of rural land-use change. Procedia Environmental Sciences, 6, 136-145.‏
30. Longley, P. A. & Mesev, V. (2000). On the measurement and generalization of urban form Environment and Planning. Tourism Management. 32, 473– 488.
31. Lu, D., Mausel, P., Brondizio, E. & Moran, E. (2004). Change Detection Techniques, INT. J. Remote Sensing. 25(12), 2365-2407.
32. Mottet, A., Ladet, S., Coqué, N., & Gibon, A. (2006). Agricultural land-use change and its drivers in mountain landscapes: a case study in the Pyrenees. Agriculture. ecosystems & environment, 114(2), 296-310.
33. Urruty, N., Deveaud, T., Guyomard, H., & Boiffin, J. (2016). Impacts of agricultural land use changes on pesticide use in French agriculture. European Journal of Agronomy, 80, 113-123.‏