تحلیلی بر زیست‌پذیری شهری براساس شاخص زیست‌محیطی (مطالعۀ موردی: کلان‌شهر مشهد)

نوع مقاله : مطالعه موردی

نویسندگان

• محمد قنبری ^{1، 2}
• محمد اجزاء شکوهی ³
• محمدرحیم رهنما ⁴
• امید علی خوارزمی ⁵

¹ دانش‌آموخته دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² رئیس گروه رصدهای آماری شهرداری مشهد، مشهد، ایران

³ دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

⁴ استاد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

⁵ استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2021.47188.0

چکیده

عوامل متعددی بر زیست‌پذیری یک مکان تأثیر دارند که ازجمله آن‌ها می‌توان به حضور مردم، کاربری مختلط، مسکن، ایمنی و امنیت، حس تعلق، کارایی و محیط‌زیست اشاره کرد. محیط‌زیست طبیعی یک پیش‌شرط برای سلامت است؛ ازاین‌رو نقش اساسی در زیست‌‌پذیری دارد. شهر مشهد به‌عنوان دومین کلان‌شهر و بزرگ‌ترین شهر مذهبی ایران سالانه میزبان تعدادی زیادی از زائران داخلی و خارجی است. هدف اصلی این پژوهش تحلیل زیست‌‌پذیری  شهری کلان‌شهر مشهد به لحاظ زیست‌محیطی بود. روش تحقیق این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و از حیث روش، توصیفی- تحلیلی بود. جامعه آماری این پژوهش، جمعیت 2766258 نفری کلان‌شهر مشهد در سال 1390 بود و حجم نمونه برای پرسش‌نامه 402 نفر تعیین شد. برای بررسی زیست‌‌پذیری شهری به لحاظ زیست‌محیطی، شاخص‌های عینی و شاخص ذهنی (پرسش‌نامه) تحلیل شدند. با استفاده از مدل آنتروپی ابتدا وزن هرکدام از شاخص‌ها تعیین شد که وزن آن‌ها به این شرح بود: منواکسید کربن= 0035/0، ذرات معلق= 5974/0 دی‌اکسید گوگرد = 0122/0، دی‌اکسید نیتروژن = 019/0، آلاینده ازن = 0162/0، کیفیت هوا = 0038/0، فضای سبز = 2515/0، آلودگی صوتی = 0394/0، تولید زباله = 0534/0، شاخص ذهنی = 0029/0. درنهایت با استفاده از مدل ویکور، وضعیت هرکدام از معیارها در مناطق مختلف بررسی شد و اولویت‌بندی مناطق شهر مشهد از لحاظ شاخص زیست‌محیطی مشخص شد. براساس نتایج، منطقه 9 کلان‌شهر مشهد، بهترین منطقه از نظر شاخص زیست‌محیطی است. پس از منطقه 9، مناطق 7 و 8 به لحاظ زیست‌محیطی دارای بهترین شرایط‌اند. بدترین مناطق به لحاظ زیست‌محیطی نیز به‌ترتیب مناطق 1، 2 و 6 هستند.

کلیدواژه‌ها

• زیست‌‌پذیری شهری
• شاخص زیست‌محیطی
• عینی و ذهنی
• مشهد

20.1001.1.20081391.1402.21.1.1.2

مراجع

1. اجزاء شکوهی، م.، و غفاری، ا. (1392). اثرات آلودگی صوتی فرودگاه مشهد بر مناطق مسکونی پیرامون. اولین کنفرانس ملی خدمات و محیط‌زیست، شهرداری و دانشگاه فردوسی مشهد.
2. بدری، س. ع.، و طیبی، ص. (1391). بررسی عوامل مؤثر بر هزینه‌های گردشگری مذهبی (مطالعه موردی: شهر مشهد مقدس). مجله برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، 1(1)، 177-153.
3. بندرآباد، ع. ر. (1389). ﺗﺪوﯾﻦ اﺻﻮل اﻟﮕﻮی ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﻀﺎﯾﯽ و ﺷﮑﻞ ﺷﻬﺮ زﯾﺴﺖ‌ﭘﺬﯾﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردی ﻣﻨﺎﻃﻖ 1، 15 و 22 ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان (رساله دکتری گروه شهرسازی). دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران.
4. پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران. (1392). راهنمای محاسبه، تعیین و اعلام شاخص کیفیت هوا. مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت و پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران، تهران.
5. تیموری، ر.، روستایی، ش.، اکبری زمانی، ا.، و احدنژاد، م. (1389). ارزیابی تناسب فضایی-مکانی پارک‌های شهری با استفاده از GIS (مطالعه موردی: پارک‌های محله‌ای منطقه 2 شهرداری تبریز). مجله علمی-پژوهشی فضای جغرافیایی، 10(30)، 168-137.
6. جهانشیری، م. (1389). بررسی آماری و سینوپتیکی آلودگی هوای مشهد (پایان‌نامه منتشرنشده کارشناسی‌ارشد رشته اقلیم‌شناسی در برنامه‌ریزی محیطی). دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار.
7. حیاتی، س. (1391). تحلیل شاخص‌های رشد هوشمند شهری در مشهد (پایان‌نامه منتشرنشده کارشناسی‌ارشد رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری) و دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد.
8. خستو، م.، و سعیدی رضوانی، ن. (1389). عوامل مؤثر بر سرزندگی فضاهای شهری: خلق یک فضای شهری سرزنده با تکیه‌بر مفهوم خرید پیاده. نشریه هویت، 4(6)، 74-63.
9. رستم خانی، پ.، لقایی، ح. ع. (1383). اصول طراحی فضای سبز در محیط‌های مسکونی. تهران: انتشارات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
10. سیف‌الدینی، ف.، و منصوریان، ح. (1390). تحلیل الگوی تمرکز خدمات شهری و آثار زیست‌محیطی آن در شهر تهران، فصلنامه محیط‌شناسی، 37(60)، 64-53.
11. صفوی، س. ی.، و علیجانی، ب. (1385). بررسی عوامل جغرافیایی در آلودگی هوا در تهران، مجله پژوهش‌های جغرافیایی، 38(58)، 112-99.
12. قرخلو، م.، و جانبابانژاد طوری، م. ح. (1387). استانداردها و مقررات کاربردی در زمینه کاشت درختان و طراحی فضای سبز در سطح شهر. مجله سپهر، 17(65)، 64-58.
13. قلی‌زاده، م. ح.، فرج‌زاده، م.، و دارند، م. (1388). ارتباط آلودگی هوا با مرگ‌ومیر جمعیت شهر تهران. مجله پژوهشی حکیم، 12(2)، 71-65.
14. کاظمی، خ.، شاکری روش، م.، رستگار، م.، و صیادی، س. (1393). آلودگی هوا و چالش‌های مدیریت شهری در کلان‌شهرها (مورد: کلان‌شهر مشهد). ششمین کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری با تأکید بر مؤلفه‌های شهر اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد.
15. مرکز پایش آلاینده‌های زیست‌محیطی شهرداری مشهد. (1394). گزارش کیفیت هوای مشهد در سال 1393. معاونت خدمات و محیط‌زیست شهرداری مشهد و اداره کل حفاظت محیط‌زیست خراسان رضوی، مشهد.
16. مرکز پایش آلاینده‌های زیست‌محیطی شهرداری مشهد. (1395). گزارش کیفیت هوای مشهد در سال 1394. معاونت خدمات و محیط‌زیست شهرداری مشهد و اداره کل حفاظت محیط‌زیست خراسان رضوی، مشهد.
17. معاونت برنامه‌ریزی و توسعه شهرداری مشهد. (1392). سالنامه آماری سال 1392 شهر مشهد. مشهد: شهرداری مشهد.
18. مؤمنی، م.، صرافی، م.، و قاسمی خوزانی، م. (1387). ساختار و کارکرد گردشگری مذهبی‌فرهنگی و ضرورت مدیریت یکپارچه در کلان‌شهر مشهد. مجله جغرافیا و توسعه، 6(11)، 38-13.
19. Amir, A. Puspitaningtyas, A., & Santosa, H. R (2015). Dwellers participation to achieve livable housing in grudo rental flats. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 179, 165-175.
20. Badland, H., Whitzman, C., Lowe, M., Davern, M., Aye, L., Butterworth, I., …, & Giles-Corti, B. (2014). Urban livability: Emerging lessons from Australia for exploring the potential for indicators to measure the social determinants of health. Social Science & Medicine, 111, 64-73.
21. Ball, D. (2013). What makes a happy city? Cities, 32, 39-50.
22. Lau Leby, J., & Hashim, A. H. (2010). Liveability dimensions and attributes: their relative importance in the eyes of neighbourhood residents. Journal of Construction in Developing Countries, 15(1), 67-91.
23. Lowe, M., Whitzman, C., Badland, H. , Davern, M., Hes, D., Aye, L., …, & Giles-Corti, B. (2013). Liveable, healthy, sustainable: What are the key indicators for melbourne neighbourhoods? McCaughey VicHealth Centre for Community Wellbeing, Melbourne University.
24. Montgomery, C. (2013). Happy city: Transforming our lives through urban design. London: Routledge.
25. Newman, P. (2006). The environmental impact on cities. Environment and Urbanization, 18, 275-295.
26. Stern, N. (2007). The economics of climate change: The stern review. New York: Cambridge University Press.
27. The Economist Intelligence Unit. (2015). A summary of the liveability ranking and overview, London, England.
28. United Nations Population Fund. (2007). State of world population 2007: Unleashing the potential of urban growth. United Nations Population Fund, New York.
29. Urban Land Institute of Singapore. (2006). 10 principles for livable high-density cities, lessons from Singapore. Centre for Liveable Cities (CLC), Singapore.
30. Williams, C., Zhou,, He, G., & Levine, M. (2012). Measuring in all the right places: Themes in international municipal eco-city index systems. Conference of 2012 ACEEE Summer Study on Energy Efficiency in Buildings, Ernest Orlando Lawrence Berkeley National Laboratory.
31. Woodcock, J., Banister, D., Edwards, D., Prentice, A., & Roberts, I. (2007). Energy and transport. The Lancet, 370, 1078-1088.
32. World Health Organization. (2010). Urbanization and health. Bulletin of the World Health Organization, 88, 245-246.
33. www.spacing.ca/ vancouver/ 2014/ 03/ 31/ happiness- urban-design-intersect-interview-happy-city-author-charles-montgomery. where happiness and urban design intersect: an interview with happy city.