تحلیل موانع و چالش های مصرف بهینۀآب در بخش کشاورزی نواحی روستایی شهرستان گنبد کاووس

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

• جواد عادلی ¹
• خدیجه بوزرجمهری ²
• امین علیزاده ³

¹ دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³ استاد آبیاری، زهکشی و هواشناسی دانشگاه فردوسی مشهد، امشهد، ایران

https://doi.org/10.22067/geography.v18i1.81917

چکیده

اهداف: هدف اصلی پژوهش، شناسایی موانع و چالش های مصرف بهینۀ آب در بخش کشاورزی نواحی روستایی شهرستان گنبد کاووس است.
روش: پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و به لحاظ روش شناسی، از نوع توصیفی- تحلیلی است. جامعة آماری آن را 56 نفر از کارشناسان دستگاه های اجرایی آب منطقه ای، جهاد کشاورزی، مراکز آموزش عالی تشکیل داده اند. داده­های مورد نیاز از طریق مصاحبه و تکمیل پرسش نامه جمع آوری شد و با استفاده از نرم افزار SMART-PLS (معادلات ساختاری و حداقل مربعات جزیی) فرآیند تحلیل صورت گرفت. آلفای کرانباخ کلیة عوامل بزرگ تر از 70/0 به دست آمد که حاکی از پایایی مناسب مدل دارد.
یافته ها/نتایج: نتایج خروجی مدل معادلات ساختاری نشان داد، مقدار ضریب t  مربوط به روابط بین متغیر وابسته "موانع مصرف بهینة آب" و عوامل چهارگانه و متغیرها در تمام موارد بزرگتر از 96/1 و در سطح اطمینان 95درصد دارای معناداری می­باشد. در این میان، عامل اجتماعی در رتبة اول اثرگذاری چالش مصرف بهینة آب کشاورزی از دیدگاه کارشناسان عنوان شد، به طوری که ضریب مسیر عامل مذکور برابر 802/0 و عوامل مدیریتی، اقتصادی و طبیعی با ضریب تعیین مسیر 703/0، 513/0 و 345/0در ردة دوم تا چهارم قرار گرفتند. از مهم ترین زیرشاخص های عامل اجتماعی که در پایین بودن مصرف بهینة آب اثرگذار هستند، می توان به پایین بودن سطح سواد کشاورزان، استقبال نکردن کشاورزان از روش های جدید آبیاری، عدم پذیرش الگوی های کشت معرفی شده توسط زارعین، تمایل کشاورزان نسبت به کشت محصولات با نیاز آبی بالا، پایین بودن سطح آموزش های ترویجی و تحقیقاتی، بی توجهی به کشت محصولات با دورة زراعی کوتاه توسط کشاورزان و...اشاره کرد. همچنین، نبود طرح های آمایشی آب، ضعف در ارائة یک برنامة جامع تقویمی کشت، گسترش و حفر چاه های عمیق در دهه های قبل، نبود یا فرسودگی سامانه های زهکشی آب، عدم توجه جدی به لایروبی کانال های آبیاری، کمبود نیروی انسانی (کارشناس)، در کنار گستردگی حوزة جغرافیایی فعالیت امور آب شهرستان از اهم مؤلفه های عامل مدیریتی–نهادی از دیدگاه کارشناسان محسوب می شوند، ضمن اینکه کمبود اعتبارات، سیاست های تشویقی –حمایتی، خشکسالی های دهه های اخیر، بادهای گرم و خشک، پراکندگی اراضی و قطعات زمین در مقایسه با سایر متغیرهای مورد بررسی عامل اقتصادی و طبیعی، بیشترین نقش را در کاهش مصرف بهینة آب دارند. برازش کلی(GOF) مدل پژوهش برابر 0.55 به دست آمد که حاکی از برازش قوی آن است.
نتیجه گیری: طبیعتاً شناخت موانع مصرف بهینة آب در بخش کشاورزی و اثرگذاری میزان هریک از شاخص های مؤثر می تواند در برنامه ریزی های حال و به ویژه آیندة این حوزه کمک شایانی نماید. این پژوهش از دیدگاه کارشناسان نشان داد، عامل اجتماعی و مدیریتی در مقایسه با عوامل اقتصادی و طبیعی به­عنوان چالش مصرف بهینة آب، اثرگذاری بیشتری در کشاورزی دارند.  

کلیدواژه‌ها

• موانع مصرف بهینة آب
• بخش کشاورزی
• نواحی روستایی شهرستان گنبد کاووس

20.1001.1.20081391.1399.18.1.5.5

مراجع

1.  

   1. برجسته ملکی، م. (1394). نقش سرمایة اجتماعی در توسعة پایدار کشاورزی: مورد دهستان اترک بخش داشلی برون شهرستان گنبد کاووس. (پایان­نامة کارشناسی ارشد). دانشگاه پیام نور مرکز گنبد کاووس. ایران.
   2. پناهی، ف؛ ملک­محمدی، ­ا؛ چیذری، م. (1391). تحلیل موانع به کارگیری مدیریت بهینة منابع آب در نظام کشاورزی ایران. فصل­نامة روستا و توسعه، 15 (4)، 41-23.
   3. حسینی، م. (1393). آب و اقتصاد کشاورزی استان گلستان. گلستان لغت.
   4. حیدری،­ ن. (1397). مسائل و چالش­های صرفه جویی واقعی آب از طریق افزایش بهره­وری آب و کاربرد سامانه های نوین آبیاری. فصل­نامة آب و توسعة پایدار، 15 (2)، 175-169.
   5. حیدری،­ ن­؛ دهقانیان،­ س. ­(1397). بررسی اثرات تغییر اقلیم بر بخش کشاورزی از دیدگاه مدیریت منابع آب. گزارش پژوهشی. مؤسسة تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی. تهران. صص 24-15.
   6. خرمیان،­ م.­(1387). مدیریت مصرف بهینه در بخش کشاورزی. دومین همایش ملی مدیریت شبکة آبیاری و زهکشی، دانشگاه شهید چمران، اهواز. صص 18-10.
   7. داوری، ع؛ رضازاده، آ. (1392). مدل سازی معادلات ساختاری با نرم افزار pls. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
   8. رستم آبادی، ا؛ جلالی، س.(1393). مدیریت منابع آب در نظم نوین قانونی. جلد اول و دوم. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
   9. رشیدپور، ل؛ کلانتری، خ؛  رضوانفر،­ ا.­ (1390). بررسی مسائل و محدودیت­های منابع آب و تأثیر آن در وضعیت اقتصادی­– اجتماعی گندم­کاران بخش مرکزی شهرستان سقز. فصل­نامة اقتصاد کشاورزی و توسعه، 67، 21-1.
   10. رکن­الدین­افتخاری، ع.(1382). توسعة کشاورزی (مفاهیم، اصول، روش تحقیق، برنامه­ریزی در یکپارچه­سازی اراضی کشاورزی). تهران: انتشارات سمت.
   11. زمانی­دادانه، ­ا.­ (1390). بررسی تأثیر سیاست قیمت­گذاری آب بر بهره­وری مصرف آن در بخش کشاورزی دشت همدان. (پایان‌نامة کارشناسی ارشد رشته مهندسی اقتصاد کشاورزی). دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
   12. زهتابیان، غ. (1384) .علل پایین بودن راندمان آبیاری در منطقة ورامین. هفتمین سمینار کمیتة ملی آبیاری و زهکشی ایران. 2 تا 31 مرداد 1373، تهران.
   13. سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور. (1385). مجموعه اسناد ملی توسعه در برنامة چهارم توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. اسناد توسعة ویژة امور تولیدی. جلد چهارم، صص 41-7.
   14. سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور. (1385). مجموعه اسناد ملی توسعه در برنامة چهارم توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. اسناد توسعة ویژه (فرابخشی). موضوع بند (ج) مادة 155 قانون برنامة چهارم توسعه. جلد ­دوم. انتشارات سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور.
   15. سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور. (1394).سند تفضیلی برنامة ششم­ توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران(1395-1399). حوزة بخشی(1).انتشارات سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور.
   16. سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور. (1394-1390). قانون برنامة پنجم توسعة جمهوری اسلامی ایران. چاپ اول. تهران: ناشر معاونت تدوین، تنقیح و انتشارات قوانین و مقررات.
   17. سازمان مدیریت و برنامه­ریزی­ کشور.(1384). برنامة چهارم توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. بخش آب و کشاورزی.ادارة آمار و اطلاعات. صص 52-33.
   18. سرخوش سلطانی، م. (1387).با مدیریت عرضه و تقاضا تحقق می یابد: تامین امنیت آبی در بخش کشاورزی. ماهنامة برنامه. 279، 22-18.
   19. شاه پسند، م. و سواری، م. (1395). موانع مدیریت پایدار منابع آب کشاورزی جهت آموزش کشاورزان در مناطق روستایی(حوزه سد قشلاق در استان کردستان). فصل­نامة آموزش محیط زیست و توسعة پایدار. 3، 104-91.
   20. شاهرودی، ع؛ چیذری، م. (1385). تعاونی آب­بران راهکاری در تحقق پایداری مدیریت مصرف بهینة آب کشاورزی. مجلة جهاد، 274، 109-92.
   21. شایان، ح؛ بوزر­جمهری،­ خ؛ میرلطفی،­ م. (1385).بررسی نقش کشاورزی در توسعة روستایی ­بخش میانکینگی سیستان. مجلة جغرافیا و توسعة ناحیه­ای،15، 171-151.
   22. طاهر آبادی، ف؛ معتمد، م و خالدیان، م. (1395). تحلیل موانع و مشکلات مدیریت آب کشاورزی در دستیابی به توسعة پایدار(شهرستان کنگاور و صحنه در استان کرمانشاه). فصل­نامة اقتصاد فضا و توسعة روستایی، 3، 70-57.
   23. عادلی، ج. (1389). بررسی تطبیقی نقش اعتبارات خرد در توسعة روستایی، نواحی جلگه­ای و کوهستانی شهرستان آزادشهر ( مطالعة موردی: دهستا­­ن­های خرمارود شمالی و چشمه ساران). (پایان‌نامة کارشناسی ارشد رشته جغرافیا­و­برنامه­ریزی روستایی).دانشگاه پیام نور مرکز گنبد کاووس، ایران.
   24. عادلی، ج. (1395). ارزیابی مدیریت عرضه و تقاضا در مجتمع­های آب شرب روستایی با تأکید بر شاخص­ آب بدون درآمد. اولین همایش ملی عرضه و تقاضای آب شرب و بهداشت، چالش­ها و راهکارها. 28-27 مهر. دانشگاه صنعتی اصفهان.
   25. فروغی ف؛ محسن خانی، ا؛ کریمی، م. (1385). بررسی وضعیت منابع آب منطقة فسارود داراب طی خشکسالی­های اخیر. نشریة پیام آب. 4 (26)، 68-65.
   26. کلاهدوز، م. (1390). عوامل مؤثر بر میزان مصرف آب روستایی (مورد: روستای اندلان). (پایان­نامة کارشناسی ارشد توسعة روستایی). دانشگاه صنعتی اصفهان، ایران.
   27. کوچکی، ع و مهدوی ­دامغانی، ع. (1395).آب، آبیاری و کشاورزی در ایران (چالش­ها و راهکارها). زراعت کم آب در ایران- راهبردها و کاربردها. مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
   28. کوچکی، ع.(­1376). کشاورزی پایدار. مجموعه مقالات توسعة پایدار کشاورزی. فصل­نامة اقتصاد کشاورزی و توسعه، 4، 67-55.
   29. گودرزی، س؛ شعبانعلی فمی، ح؛ موحد محمدی، ح؛ و جلال­زاده، م. (1388).بررسی عوامل فردی و حرفه­ای تأثیرگذار بر ادراک کشاورزان شهرستان کرج. نشریة اقتصاد و توسعة کشاورزی (علوم و صنایع کشاورزی)، 23 (2)، 55-62.
   30. محمدجانی، ا و یزدانیان، ن. (1393). تحلیل وضعیت بحران آب در کشور و الزامات مدیریت آن. فصل­نامة روند، 21 (65-66). 117-144.
   31. مرکز آمار ایران. (­1392). نتایج تفضیلی سرشماری عمومی کشاورزی. تهران: مرکز آمار ایران.
   32. مرکز آمار ایران. (­1395).سرشماری نفوس و مسکن. آرشیو سایت مرکز آمار ایران.
   33. مهندسین مشاورطرح و ابداع. (1368). مطالعات و تهیة طرح و برنامه­های توسعه و عمران گنبد کاووس و حوزة نفوذ.
   34. میرابوالقاسمی، ه. (1373). ارزیابی بازده آبیاری در تعدادی از شبکه­های سنتی ایران. مجموعه مقالات هفتمین سمینار کمیته های آبیاری و زهکشی ایران. 2 تا 31 مرداد 1373. تهران، صص 18-1.
   35. نصرآبادی، ز؛ فیروزی، م؛ محمدی ده چشمه،­ م. (1395). سنجش و ارزیابی پایداری اجتماعی- اقتصادی نواحی روستایی با تأکید بر محصول غالب کشاورزی دهستان گلاب شهرستان کاشان. فصل­نامة جغرافیا و برنامه­ریزی شهری چشم انداز زاگرس، 29، 30-19.
   36. وزارت جهاد کشاورزی.(1392). بهبود مدیریت و مصرف بهینة آب در فرآیند تولید محصولات کشاورزی. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی. مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری­ و مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی. گزارش طرح ترویجی.مجری طرح بیژن حقیقتی.صص 33-1.
   37. وفابخش، ج. (1395). مبانی برنامه­ریزی الگوی کشت کم­آبی در ایران، زراعت کم­آب در ایران،راهبردها و کاربردها. مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
   38. ولایتی، س. (1392). منابع و مسائل آب در ایران با تاکید بر بحران آب. مشهد: همدل.
   39. هاشمی نیا، م .(1385). مدیریت آب در کشاورزی. انتشارات دانشگاه فردوسی. مشهد.

    

   40. (2005). FAO and challenge of the millennium development goal the road ahead. Report. Rom, 1-44
   41. Giordano, M. (2007). Agricultural water policy in china: challenges, issues and options. Journal of Water Policy, 9(1), 1-9.
   42. Kouchaki, A., & Mahdavi Damghani, A. L. (2016). Irrigation and agriculture in Iran (challenges and solutions). Low-crop agriculture in Iran- strategies and applications. Mashhad: Jahad University Press.
   43. Lefroy, R. D. B., Bechstedt, H. D., & Rais, M. (2006). Indictors for sustainable land management based on farmers surveys in Vietnam. Indonesia and Thailand agricultural. Journal of Ecosystem and Environment, 81(5), 137-146.
   44. Madani, K., Aghakouchaki, A., & Mirchi, A. (2016). Iran’s socio-economic drought: challenges of a water-bankrupt nation. Iranian Studies, 49(6) 997–1016.
   45. Regner jochen H., Salman, A. Z., Wolff, H. P., & Al-Karablieh, E. (2006, October 11-13), Approaches and impacts of participatory irrigation management (PIM) in complex, centralized irrigation systems-experiences and results from the Jordan valley. Paper presented at Conference on International Agricultural Research for Development. University of Bonn, Germany.
   46. Rezadoost, B., & Allahyari, M. S. (2014). Farmers opinions regarding effective factors on optimum agricultural water management. Journal of the Saudi Society of Agricultural Sciences, 2(13), 15-21.
   47. Samian, M., Naderie, K., & Sadieh, H. (2015). Factor affecting the sustainable management of agricultural water. International Journal of Agricultural Management and Development (IJAMAD),14, 1-18.
   48. Wijayaratna, C. M. (2002). Requisites of organizational change for improved participatory irrigation management. Report of the APO Seminar on Organizational Change for Participatory Irrigation Management (SEM-32-00), Tokyo.