تحلیل فضایی تحقّق‌پذیری طرح ساماندهی فضاها و مراکز روستایی شهرستان مشهد و اثرات آن

نوع مقاله : پژوهشی- مطالعه موردی

نویسندگان

• حمید شایان ¹
• مجیدرضا کاتبی ²
• طاهره صادقلو ³
• خدیجه بوذرجمهری ³

¹ استاد گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³ دانشیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2024.51430.0

چکیده

طرح ساماندهی فضاها و مراکز روستایی، به‌عنوان یکی از راهبردهای مناسب به‌منظور ایجاد بستری برای توسعۀ پایدار محیط و ساماندهی سلسله‌مراتبی خدمات و تأسیسات روستایی و توزیع بهینۀ جمعیت شناخته‌ می‌شود. هدف از انجام این پژوهش، ارزیـابی میزان تحقّق‌پذیری طرح نام‌برده، در سطح سکونتگاه‌های روستایی شهرستان مشهد براساس خدمات پیش‌بینی‌شده است؛ ازاین‌رو، با توجه به اهمیّت این موضوع، تحقیق حاضر در سطح 42 روستای شهرستان که به‌صورت تصادفی در سه سطح مراکز مجموعه، حوزه و آبادی‌های اقماری انتخاب شده‌اند، صورت گرفته است. این پژوهش ازنظر هدف، کاربردی و از حیث ماهیّت، از نوع توصیفی - تحلیلی است و آمار و اطلاعات آن ازطریق روش‌های میدانی به دست آمده است. جامعۀ آماری این پژوهش، شامل 24636 خانوار ساکن در روستاهای مورد مطالعه است که با استفاده از فرمول کوکران، نمونه‌ای به حجم 375 پرسش‌نامه انتخاب شد. همچنین ضریب اطمینان آلفای کرونباخ مؤلفه‌های جمعیتّی 78/0، اقتصادی 81/0و اجتماعی 82/0، نشان‌دهندۀ مناسب بودن ابزار پژوهش بوده است. داده‌ها و اطلاعات به‌دست‌آمده با روش‌های آماری در قالب نرم‌افزارهای SPSS و GIS تجزیه و تحلیل شد. با استفاده از آزمون آماری تحلیل واریانس یک‌طرفه (ANOVA)، میزان تحقّق خدمات، براساس ضریب ویژگی در سطوح سه‌گانۀ روستاها تحلیل شد؛ تعدّد و پراکندگی میانگین برحسب سطوح سه‌گانه، نشان‌دهندۀ تفاوت زیادی از این لحاظ، میان مراکز مجموعه و حوزه با آبادی‌های اقماری است؛ به عبارت دیگر، ازنظر ضریب ویژگی، اختلاف زیادی میان مراکز مجموعه و مراکز حوزه وجود نداشته، ولی به‌مراتب بیشتر از آبادی‌های اقماری است. ازلحاظ اثرات اقتصادی و جمعیتی طرح، تفاوت چندانی بین مراکز مجموعه و حوزه نیست، اما مراکز حوزه ازنظر اجتماعی شرایطی بهتر از مراکز مجموعه دارند.
 
 

کلیدواژه‌ها

• تحلیل فضایی
• ساماندهی فضاها
• ضریب ویژگی خدمات
• مراکز روستایی شهرستان مشهد

مراجع

1. آسایش، ح. (1383). اصول و روش‌های برنامه‌ریزی روستایی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
2. اجلالی‌، پ. (1373). تحلیل‌ منطقه‌ای‌ و سطح‌بندی‌ سکونتگاه‌ها. تهران: مرکز مدارک‌ و انتشارات‌، سازمان‌ برنامه‌وبودجه.
3. آجودانی، ا.، و حسینی، ح. (1394). مطالعه اثرات طرح های ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی در توسعه اجتماعی روستاها (مطالعه موردی استان اردبیل). فصلنامه مطالعات علوم اجتماعی ایران، 13(3)، 1-15.
4. افراخته، ح.، ریاحی، و.، جلالیان، ح.، و سرایی، س. (1395).ارزیابی عدالت فضایی در توزیع خدمات روستایی شهرستان‌های استان اصفهان. فصلنامه همایش سرزمین، 8(1)، 81-57.
5. پاپلی یزدی، م. ح.، و ابراهیمی، م. ا. (1381). نظریه‌های توسعه روستایی. تهران: انتشارات سمت.
6. تقوایی، م.، و نوروزی آوارگانی، ا. (1386). تحلیلی بر نحوه توزیع فضایی امکانات و خدمات روستایی و سطح‌بندی دهستان‌های استان چهار محال و بختیاری. مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، 3(24)، 74-59.
7. جمعه‌پور، م. (1387). مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی توسعه روستایی: دیدگاه‌ها و روش‌ها. تهران: انتشارات سمت.
8. حاج یوسفی، ع. (1380). برنامه‌ریزی منطقه‌ای در ایران از آغاز تا دهه 1350. فصلنامه مدیریت شهری، 2(6)، 17-6.
9. رستمی. ع.، بهره‌مند، س.، و سادات موسوی، س. (1394). تحلیل توزیع فضایی خدمات در سکونتگاههای روستائی (مورد مطالعه: استان کهگیلویه و بویر احمد). مقاله ارائه شده در کنگره بین‌المللی جغرافیا و توسعه پایدار، تهران.
10. رضوانی، م. ر. (1390). برنامه‌ریزی توسعه روستایی در ایران. تهران: نشر قومس.
11. ریاحی، و.، مرزی، ح.، و حمیدی، م. س. (1394). تحلیل فضایی نابرابری در سکونتگاه‌های روستایی شهرستان سقز. جغرافیا، 13(44)، 72-47.
12. شکور، ع.، خورسند نیا، م. ع.، و صفرپور، م. (1392). تحلیلی بر نحوه توزیع فضایی امکانات و خدمات روستایی و سطح‌بندی روستاهای بخش درودزن مرودشت. فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 2(5)، 79-63.
13. صالح‌پور، ش.، و افراخته، ح. (1395). تحلیل سطح توسعه خدمات بهداشتی-درمانی از منظر عدالت فضایی (مورد مطالعه: سکونتگاه‌های روستایی استان آذربایجان غربی). فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 11(36)، 17-34.
14. صیدایی، ا.، و سادات حسینی، س. (1391). دیدگاه‌ها و نظریات توسعه روستایی. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تربیت‌معلم.
15. غفاری، ر. (1380). کنکاشی در مفهوم سامان دهی نظام فضایی سکونتگاه‌های روستایی. فصلنامه اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، 10(39)، 44-48.
16. فرید، ی. (1373). جغرافیا و شهرشناسی. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
17. قنبری، ا.، و موسوی، م. (1390). قطب‌های رشد به‌مثابه رویکردی در عدم تعادل‌های ناحیه‌ای ایران. فصلنامه علمی پژوهشی فضای جغرافیایی، 11(34)، 72-50.
18. ملکی، س.، احمدی، ر.، و ترابی، ذ. (1394). بررسی عدالت فضایی در توزیع امکانات وخدمات بهداشتی-درمانی در شهرستانهای استان خوزستان. فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیایی سرزمین، 12(46)، 22-1.
19. مهندسان مشاور DHV از هلند. (1371). رهنمودهایی برای برنامه‌ریزی مراکز روستایی
20. (جلد اول). تهران: سلسله انتشارات روستا و توسعه.
21. یاسوری، م.، امامی، ف.، و سجودی، م. (1395). عدالت فضایی بهره‌مندی از امکانات و خدمات
22. در سکونتگاه‌های روستایی دهستان‌های استان گیلان. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی،

16(41)، 116-95.

 

23. Asthana, S., & Halliday, J. (2004). What can rural agencies do to address the additional costs of rural services? A typology of rural service innovation. Health & Social Care in the Community, 12(6), 457-465.
24. Berry, S. (2004). Rethinking the future for rural service delivery. Ruralnet UK. Retrieved from http://beamends.typepad.com/simons_blog/files/vision2004.pdf
25. Bulus, J. S., & Adefila, J. O. (2014). The study of rural infrastructural facilitie in Kajuru area, Kaduna State of Nigeria: A spatial analysis for planning. International Journal of Humanities and Social Science, 4(2), 286-295.
26. Campbell, J. (1972). Growth pole theory, digraph analysis and interindustry relationships. Tijdschrift Voor Economische en Sociale Geografie, 63(2), 79-87.
27. Capello, R. (2016). Regional economics (2nd ed.). New York: Routledge.
28. Fischer, K. (2011). Central places: the theories of von Thünen, Christaller, and Lösch. In Foundations of location analysis (pp. 471-505). Boston, MA: Springer
29. Gane, M. (2007). Forest strategic management and sustainable development for the forest sector. Cham: Springer Science & Business Media.
30. Halloran, J., & Vera, K. C. (2005). Basic social services in rural settlements–Village and remote homestead community care-giving: Synthesis report. Retrieved from http://pdc.ceu.hu/archive/00004294/01/1138966400_93475.pdf
31. Higgs, G., & White, S. D. (1997). Changes in service provision in rural areas .Part 1: The use of GIS in analysing accessibility to services in rural deprivation research. Journal of Rural Studies, 13(4), 441-450.
32. 30- Lasuen, J. R. (1969). On growth poles. Urban Studies, 6(2), 137-161.
33. Ríos-Carmenado, I. D. L., Díaz-Puente, J. M., & Cadena-Iñiguez, J. (2011). La iniciativa LEADER Como modelo de desarrollo rural: Aplicación an algunos territorios de México. Agrociencia, 45(5), 609-624.
34. Rushton, G. (1984). Use of location-allocation models for improving the geographical accessibility of rural services in developing countries.  International Regional Science Review.
35. Schmitt, B., Henry, M. S., Piguet, V., & Hilal, M. (2006). Urban growth effects on rural population, export and service employment: Evidence from eastern France. The Annals of Regional Science, 40(4), 779-801.
36. Shah, S. M. (1974). Growth centers as a strategy for rural development: India Experience. Chicago: The University of Chicago Press.
37. Wouterse, F. (2010). Internal migration and rural service provision in Northern Ghana. IFPRI discussion papers 952, International Food Policy Research Institute (IFPRI).