ارزیابی اثرات تنوع فعالیتهای اقتصادی بر تابآوری جوامع روستایی در برابر تغییرات اقلیمی (منطقۀ مورد مطالعه: روستاهای هدف گردشگری شهرستان سامان)

نوع مقاله : پژوهشی- مطالعه موردی

نویسندگان

• صادق مختاری چلچه ¹
• حسین فراهانی ²
• جمشید عینالی ²
• مهدی چراغی ³

¹ دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

² دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

³ استادیار جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2024.77763.1176

چکیده

وقوع تغییرات اقلیمی دو دهۀ اخیر در ایران، نشان‌دهندۀ آن است که سکونتگاه‌های انسانی به شکل فزاینده‌ای آسیب‌پذیر شده‌انده‌اند؛ بنابراین، امروزه تلاقی موضوع تغییرات اقلیمی با مسائل توسعۀ روستایی، توجه محافل علمی را به‌سوی رهیافت تاب‌‌آوری با نگاهی جامع‌تر در مقایسه با رویکردهای پیشین جلب کرده است. تنوع فعالیت‌های اقتصادی به‌عنوان استراتژی کلیدی برای تقویت تاب‌آوری و انطباق با تغییرات اقلیمی شناخته شده است. در این راستا پژوهش حاضر با هدف ارزیابی اثرهای تنوع فعالیت‌های اقتصادی بر تاب‌آوری جوامع روستایی در برابر تغییرات اقلیمی انجام شده است. روش تحقیق این پژوهش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از رویکرد کمی است. جامعۀ آماری شامل 4519 خانوار روستایی در 11روستای شهرستان سامان است و به کمک فرمول کوکران 354 خانوار به‌عنوان نمونه تعیین شده است. به‌منظور تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش، از معادله‌های ساختاری (تحلیل عاملی تأییدی) با استفاده از نرم‌افزار Amos و همچنین T تک‌نمونه و کروسکال والیس با بهره‌گیری از نرم افزار SPSS استفاده شده است. نتایج به‌دست‌آمده از وضعیت تنوع فعالیت‌های اقتصادی نشان داد که میزان تنوع فعالیت‌های اقتصادی در روستاهای منطقۀ سامان در سطح بسیار پایینی است. ازمنظر ابعاد تاب‌آوری، بعد کالبدی بیشترین مقدار و ابعاد اقتصادی، فردی، اجتماعی، نهادی و اکولوژیکی از کمترین مقدار تاب‌آوری برخوردار بوده است. استنتاج حاصل از سنجش میزان مطلوبیت تاب‌آوری در همۀ ابعاد نشان می‌دهد که بین حد تاب‌آوری ایده‌آل و مقدار محاسبه‌شده تفاوت معناداری است. همچنین با توجه به اینکه در روستاهای مورد پژوهش تنوع فعالیت‌های اقتصادی در سطح مطلوبی نیست، این مسئله موجب کاهش تاب‌آوری در ابعاد مختلف شده است.
 
 

کلیدواژه‌ها

• تنوع فعالیت‌های اقتصادی
• تاب‌آوری جوامع روستایی
• تغییرات اقلیمی
• شهرستان سامان

موضوعات

• مخاطرات محیط جغرافیایی

مراجع

1. بسطامی‌نیا، ا.، رضایی، م.، و سرایی، م. (1395). تبیین و تحلیل مفهوم تاب آوری و شاخص­ها و چارچوب آن در سوانح طبیعی. فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران، 6(1)، 32-46.
2. تقیلو، ع.، کیانی، م.، و کهکی، ف. (1397). بررسی و تحلیل اثرات اقتصادی و زیست محیطی گردشگری در سکونتگاه­های روستایی شهرستان سامان. فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 8(3)، 103-114.
3. حاجیان، ن. (1397). نقش تنوع فعالیت­های اقتصادی (زراعی و غیرزراعی) در آسیب پذیری و تاب­آوری خانوارهای کشاورز روستایی در مواجهه با خشکسالی (منطقه مورد مطالعه: شهرستان چناران) (پایان نامه کارشناسی ارشد منتشرنشده رشته جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی). دانشگاه فردوسی مشهد، ایران.
4. حیدری ساران، و.، مجنونی توتاخانه، ع. (1395). نقش تنوع معیشتی در تاب­آوری خانوارهای روستایی پیرامون دریاچه ارومیه در برابر خشکسالی. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 3(4)، 49-70.
5. سایت مرکز آمار ایران. (1401). amar.org.ir
6. نوری، ه.، و سپهوند، ف. (1395). تحلیل تاب آوری سکونتگاه‌های روستایی دربرابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زلزله (مورد مطالعه: دهستان شیروانِ شهرستان بروجرد). فصلنامه پژوهش­های روستایی، 7(2)، 272-285.
7. نصرالهی، ا.، مؤمنی، م.، صابری، ح.، و احمدی، ف. (1400). ارزیابی تاب­آوری و مؤلفه‌های آن در برابر مخاطرات طبیعی (مطالعه موردی: شهر ایلام). فصلنامه شهر پایدار، 4(1)، 105-123.

 

8. رکن الدین افتخاری، ع.، موسوی، م.، پورطاهری، م.، و فرج­زاده اصل، م. (1393). تحلیل نقش تنوع معیشتی در تاب­آوری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی (مطالعه موردی: مناطق در معرض خشکسالی استان اصفهان). پژوهش‌های روستایی، 5(3)، 639-662.
9. اسماعیلی، م. (1393). بررسی اثرات تنوع فعالیت­های اقتصادی بر کیفیت زندگی خانوارهای روستایی (مورد مطالعه: دهستان گلمکان شهرستان چناران) (پایان نامه کارشناسی‌ارشد منتشرنشده در رشته جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی). دانشگاه فردوسی مشهد، ایران.
10. قاسمی، م.، و جوان، ج. (1393). تبیین رابطه تنوع بخشی فعالیت­های اقتصادی و توسعه پایدار روستایی (مطالعه موردی: شهرستان مشهد). پژوهش­های روستایی، (2)، 237-262.
11. سید اخلاقی، ج.، و طالشی، م. (1397). ارتقای تاب­آوری جوامع محلی راهبرد آینده برای مقابله با خشکسالی (مورد مطالعه: حوضه آبخیز حبله رود). نشریه طبیعت ایران، 3(3)، 60-68.
12. میرزاعلی، م.، نظری، ع.، و اونق، م. (1397). سنجش ابعاد کالبدی تاب­آوری جوامع روستایی در مواجهه با سیل (مطالعه موردی: حوضه آبخیز گرگا­­نرود). برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 3(7)، 111-133.
13. وزیریان، ر.، کریمیان، ع.، قربانی، م.، افشانی، ع.، و دستورانی، م. (1399). سنجش و ارزیابی ابعاد مؤثر بر ارتقاء تاب­آوری جوامع روستایی در مواجهه با خشکسالی (مورد مطالعه: شهرستان سبزوار). فصلنامه پژوهش­های روستایی، 11(4)، 630-645.
14. طالشی، م.، علی اکبری، ا.، جعفری، م.، و اخلاقی، ج. (1396). تدوین و اعتبارسنجی شاخص­های مناسب ارزیابی تاب­آوری روستایی در برابر مخاطره خشکسالی (مطالعه موردی: حوضه آبخیز حبله رود). فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 24(4)، 881-896.
15. پیران، پ.، اسدی، س.، و دادگر، ن (1396). بررسی نقش تاب­آوری اجتماعی در موفقیت فرایند بازسازی (مطالعه موردی: جوامع روستایی درب آستانه و باباپشمان پس از زلزله سال 1385 دشت سیلاخور، استان لرستان). مسکن و محیط روستا، (57)، 87-100.

 

16. Abiodun, T. C., Olutumise, A. I., & Ojo, S. O. (2019). Evaluation of Choices of Livelihood Strategy and Livelihood Diversity of Rural Households in Ondo State, Nigeria. 9.
17. Alobo Loison, S. (2015). Rural Livelihood Diversification in Sub-Saharan Africa: A Literature Review. The Journal of Development Studies, 51(9), 1125–1138.

 

18. Appiah, F. K. (2021). Enhancing Resilience to Drought and Ecosystem Change in Drylands: Assessing Principles of Building Social-Ecological Resilience in Northern Ghana. Open University (United Kingdom).
19. Ellis, F. (1998). Household strategies and rural livelihood diversification. The Journal of Development Studies, 35(1), 1–38.
20. Guo, Y., Zhang, J., Zhang, Y., & Zheng, C. (2018). Examining the relationship between social capital and community residents’ perceived resilience in tourism destinations. Journal of Sustainable Tourism, 26(6), 973–986.
21. Haggblade, S., Hazell, P., & Reardon, T. (2010). The rural non-farm economy: Prospects for growth and poverty reduction. World Development, 38(10), 1429–1441.
22. Hirons, M., Boyd, E., McDermott, C., Asare, R., Morel, A., Mason, J., Malhi, Y., & Norris, K. (2018). Understanding climate resilience in Ghanaian cocoa communities – Advancing a biocultural perspective. Journal of Rural Studies, 63, 120–129.
23. Losch, B., Fréguin-Gresh, S., & White, E. T. (2012). Structural transformation and rural change revisited: Challenges for late developing countries in a globalizing world. World Bank Publications.
24. Mijatović, D., Meldrum, G., & Robitaille, R. (2019). Diversification for Climate Change Resilience: Participatory assessment of opportunities for diversifying agroecosystems.
25. Mohammed, K., Batung, E., Kansanga, M., Nyantakyi-Frimpong, H., & Luginaah, I. (2021). Livelihood diversification strategies and resilience to climate change in semi-arid northern Ghana. Climatic Change, 164(3–4), 53.
26. Musumba, M., Palm, C. A., Komarek, A. M., Mutuo, P. K., & Kaya, B. (2022). Household livelihood diversification in rural Africa. Agricultural Economics, 53(2), 246–256.
27. Roesch-McNally, G. E., Arbuckle, J., & Tyndall, J. C. (2018). Barriers to implementing climate resilient agricultural strategies: The case of crop diversification in the US Corn Belt. Global Environmental Change, 48, 206–215.
28. Scherzer, S., Lujala, P., & Rød, J. K. (2019). A community resilience index for Norway: An adaptation of the Baseline Resilience Indicators for Communities (BRIC). International Journal of Disaster Risk Reduction, 36. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2019.101107
29. Timmer, C. P. (2009). A world without agriculture: The structural transformation in historical perspective. Aei Press Washington, DC.
30. World Bank. (2013). Growing Africa: Unlocking the potential of agribusiness. World Bank.
31. Xiao, Y., & Drucker, J. (2019). Does Economic Diversity Enhance Regional Disaster Resilience? Journal of the American Planning Association, 79(2), 148–160.

 

32. Yang, B., Feldman, M. W., & Li, S. (2020). The status of perceived community resilience in transitional rural society: An empirical study from central China. Journal of Rural Studies, 80, 427–438.
33. Andreoni, V., & Duriavig, M. (2013). Economic resilience and land use: The cocoa crisis in the rio Cachoeira catchment, Brazil. Environmental Policy and Governance, 23(2), 118–129.
34. Bart Steman. (2017). Exploring the relation between economic diversity and economic resilience in the Netherlands and Europe. Wageningen University and Research.
35. Davies, A., & Tonts, M. (2010). Economic diversity and regional socioeconomic performance: An empirical analysis of the Western Australian grain belt. Geographical Research, 48(3), 223–234.
36. Folke, C., Carpenter, S. R., Walker, B., Scheffer, M., Chapin, T., & Rockström, J. (2010). Resilience thinking: Integrating resilience, adaptability and transformability. Ecology and Society, 15(4).
37. Malizia, E. E., & Ke, S. (1993). The influence of economic diversity on unemployment and stability. Journal of Regional Science, 33(2), 221–235.
38. Martin, R., & Sunley, P. (2015). On the notion of regional economic resilience: Conceptualization and explanation. Journal of Economic Geography, 15(1), 1–42.
39. Ó Huallacháin, B., & Lee, D.-S. (2011). Technological specialization and variety in urban invention. Regional Studies, 45(1), 67–88.
40. Van Oort, F., de Geus, S., & Dogaru, T. (2015). Related variety and regional economic growth in a cross-section of European urban regions. European Planning Studies, 23(6), 1110–1127.
41. Adger, W. N. (2000). Social and Ecological Resilience: Are They Related? Progress in Human Geography, 24(3), 347–364.
42. Alobo Loison, S. (2015). Rural Livelihood Diversification in Sub-Saharan Africa: A Literature Review. Journal of Development Studies, 51(9), 1125–1138.
43. Baival, B. (2012). Community-Based Rangeland Management and Social-Ecological Resilience of Rural Mongolian Communities.” Doctor of Philosophy, Department of Forest and Rangeland Stewardship, Colorado State University.
44. Cellini, R., & Cuccia, T. (2015). The Economic Resilience of Tourism Industry in Italy: What the ‘great Recession’ Data Show. Tourism Management Perspectives, 16, 346–356.
45. Cutter, S., et al. (2008). A Place-Based Model for Understanding Community Resilience to Natural Disasters. Global Environmental Change, 18(4), 598–606.
46. Estévez-Mauriz, Laura, Jimeno A Fonseca, Claudiu Forgaci, and Nis Björling. (2017). The Livability of Spaces: Performance and/or Resilience? Reflections on the Effects of Spatial Heterogeneity in Transport and Energy Systems and the Implications on Urban Environmental Quality. International Journal of Sustainable Built Environment, 6(1), 1–8.

 

47. Gößling-Reisemann, Stefan, Hans Dieter Hellige, and Pablo Thier. (2018). The Resilience Concept: From Its Historical Roots To Theoretical Framework for Critical Infrastructure Design. Universität Bremen (Nr. 217), 81. http://www.uni-bremen.de/artec.
48. Griffiths, M. P. (2016). Resilience and Community Social Organizations in Rural Myanmar. Research Summary.
49. Herman, A. (2015). Enchanting Resilience: Relations of Care and People–Place Connections in Agriculture. Journal of Rural Studies, 42, 102–111.
50. Jordan, J. C. (2019). Deconstructing Resilience: Why Gender and Power Matter in Responding to Climate Stress in Bangladesh. Climate and Development, 11(2), 167–179.
51. Lew, A. A. (2014). Scale, Change and Resilience in Community Tourism Planning. Tourism Geographies, 16(1), 14–22.
52. Li, Y., Chuanyao, S., & Huiqian, H. (2021). Rural Resilience in China and Key Restriction Factor Detection. Sustainability, 13(3), 1080.
53. Liu, W., et al. (2020). Exploring Livelihood Resilience and Its Impact on Livelihood Strategy in Rural China. Social Indicators Research, 150(3), 977–998.
54. Mazur, C., et al. (2019). A Holistic Resilience Framework Development for Rural Power Systems in Emerging Economies. Applied Energy, 235, 219–232.
55. Mazzola, Fabio, Pietro Pizzuto, and Giovanni Ruggieri. (2019). The Role of Tourism in Island Economic Growth and Resilience: A Panel Analysis for the European Mediterranean Countries (2000–2015). Journal of Economic Studies, 46(7), 1418–1436.
56. Mohammed, K., et al. (2021). Livelihood Diversification Strategies and Resilience to Climate Change in Semi-Arid Northern Ghana. Climatic Change, 164(3–4).
57. Mojibul, Mohammad, Hoque Mozumder, Abdul Wahab, and Simo Sarkki. (2018). Enhancing Social Resilience of the Coastal Fishing Communities : A Case Study of Hilsa Fishery in Bangladesh. Sustainability, 1–21.
58. Payne, P. R., et al. (2019). Identifying Resilience Dimensions and Thresholds: Evidence from Four Rural Communities in New Zealand. Resilience, 7(2), 149–171.
59. Quaranta, G., & Salvia, R. (2014). An Index to Measure Rural Diversity in the Light of Rural Resilience and Rural Development Debate. European Countryside, 6(2), 161–178.
60. Sen, M. K., Subhrajit, D., & Golam, K. (2021). Development of Flood Resilience Framework for Housing Infrastructure System: Integration of Best-Worst Method with Evidence Theory. Journal of Cleaner Production, 290.
61. Sherrieb, K., Norris, F. H., & Galea, S. (2010). Measuring Capacities for Community Resilience. Social Indicators Research, 99(2), 227–247.