ارزیابی و تحلیل نقش مؤلفه‌‌های مکانی در چیدمان فضایی کانون‌‌های جمعیتی حوزه سیرجان

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

• محسن پورخسروانی ¹
• صادق کریمی ²
• زهرا زابلی ³

¹ دانشیار ژئومورفولوژی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

² دانشیار آب و هواشناسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

³ دانشجوی کارشناسی ارشد آمایش سرزمین، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

https://doi.org/10.22067/jgrd.2023.83894.1315

چکیده

برخی مؤلفه‌ها در مکان‌های طبیعی مانند سواحل دریاها و دریاچه­ها، حاشیه رودخانه­ها و معابر یخچالی دارای ساختارهای خاصی هستند که پتانسیل‌های موجود در ریخت‌شناسی آن باعث جذب گروه‌های انسانی برای تشکیل سازمندی‌های اجتماعی شده است. کشف الگوهای توزیع و نحوه چیدمان این کانون‌‌ها، قواعد حاکم بر محیط را مشخص می‌‌کند؛ به همین علت این پژوهش سعی دارد، نقش مؤلفه‌های مکانی را در چیدمان کانون‌‌های جمعیتی حوزه سیرجان ارزیابی و تحلیل کند؛ بر این اساس، با استفاده از روش پدیدارشناسی و تکیه بر تکنیک تحلیل فضایی، تحولات طبیعی که عامل به وجود آمدن تاریخ طبیعی و میراث‌‌های ژئومورفیک در منطقه مطالعاتی گردید، شناسایی و تبیین شد. سپس قواعد حاکم بر چیدمان سکونتگاه‌‌ها در منطقه موردمطالعه استخراج شد. نتایج تحقیق نشان می‌‌دهد که دو هویت مکانی یخچالی و دریاچه‌‌ای، منطق چیدمان فضایی سکونتگاه‌‌های منطقه موردمطالعه را تعریف می‌‌کند. در نگاره ساحلی دریاچه قدیم سیرجان، چینش سکونتگاه‌‌ها متأثر از پادگانه‌‌های دریاچه‌‌ای و قانون بزرگی-فاصله است؛ به‌طوری‌که تراکم مراکز سکونتگاهی در اطراف پادگانه‌‌ها به‌خصوص پادگانه‌‌های سوم و چهارم که فاصله بیشتری از مرکز چاله دارند، به‌طور معناداری افزایش پیدا می‌‌کند. هرچه از مرکز چاله به سمت تراس‌‌های بالاتر حرکت کنیم، کانون‌‌های جمعیتی بزرگ‌تر و با جمعیت بیشتر شکل می‌‌گیرند. روستاهای دائمی در محل تلاقی زبانه‌‌های یخی با یک سطح حرارتی (با دمای 6 درجه سانتی‌‌گراد) یعنی خط تعادل آب و یخ شکل گرفته‌‌اند. از طرفی چیدمان فضایی سکونتگاه‌‌های بالاتر از خط تعادل آب یخ که عمدتاً مراکز سکونتی غیردائم و ییلاقی هستند، منطبق بر معابر یخچالی و توزیع جریان یخ‌‌رودهای گذشته است. همچنین باید توجه داشت که برنامه­ریزی توسعه و تحقق اهداف راهبردی نظام سکونتگاهی ایران مستلزم تحلیل و درک چیدمان فضای زمین و کشف روابط موجود بین سازمندی­های اجتماعی است، به عبارت دیگر، هنر و مهارت کشف منطق چیدمان فضا این امکان را برای ما فراهم می‌‌آورد که بتوانیم فضا‌‌های با چیدمان فاخر تدارک کنیم.
 

کلیدواژه‌ها

• کانون‌‌های جمعیتی
• منطق چیدمان فضا
• هویت مکان
• حوزه سیرجان

موضوعات

• بنیاد و فلسفه علم جغرافیا و فضای جغرافیایی

مراجع

1. باباجمالی، ف. (1391). مؤلفه‌های ژئومورفولوژی و تأثیر آن بر هویت کانون‌های مدنی و هنر فرش دستباف ایران. رساله دکتری ژئومورفولوژی. دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان.
2. باباجمالی، ف. (1393). آلومتری تولید یخ و هویت مکانی زیستگاه‌‌های ایران مرکزی (ایده‌ای در حوزه دانش ژئومورفولوژی). فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 25 (1)، 24-12.
3. پاریزی، ا. (1392)، شواهد یخچال‌‌های کواترنر پایانی در حوضه تنگوئیه سیرجان. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ژئومورفولوژی. دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان.
4. حسینی‌‌نژاد، ژ.، شاهزیدی، س. ا.، و شکرگزار، ا. (1401)، تحلیل منطق چیدمان سکونتگاه‌‌های شهری در پهنه سواحل خزر. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 37 (4)، 408-398.
5. رامشت، م. ح.، و نعمت‌اللهی، ف. (1383)، آثار یخساری در ایران. فصلنامه مدرس علوم انسانی، 9(4)، 162-143.
6. رامشت، م. ح. (1380). دریاچه‌های دوران چهارم بسـتر تبلور مدنیـت در ایران. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 60 (1)، 11-90.
7. رامشت، م.ح. (1384). نقشه‌‌های ژئومورفولوژی (نمادها و مجازها). تهران: انتشارات سمت.
8. رامشت، م.ح.، و پوردهقان، د. (1387). یخ در آتش. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 89 (2)، 144-129.
9. راهدان‌منفرد، م. (1391). شناسایی و بررسی قلمروهای یخچالی زاگرس میانی در کواترنر پایانی. پایان نامه­ی کارشناسی ارشد رشته­ی جغرافیای طبیعی. دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان.
10. شهری، س.، کرم، ا.، رامشت، م. ح.، و اولیا، م. (1400). هویت مکانی و نقش آن در شکل‌گیری مدنیت شهری یزد. فصلنامه پژوهش‌‌های ژئومورفولوژی کمی، 10 (2)، 15-1.
11. کیانی، ط. (1389). ژئومورفولوژی تاریخی ماهیدشت در کواترنر. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان.
12. محمدیان، ع. (1401). منطق چیدمان فضایی سازمندی‌‌های شهری نمونه موردی: چاله سیاه کوه. فصلنامه پژوهش‌‌های ژئومورفولوژی کمی، 4 (3)، 179-163.
13. محمدیان، ع.، و جهان‌تیغ‌‌مند، س. (1400). دریاچه سیاهکوه و تراس‌‌های هویت‌‌ساز آن. هشتمین همایش ملی انجمن ژئومورفولوژی ایران، آبان ماه، تهران.
14. محمدیان، ع.، رحمتی، م.، و جهان‌تیغ‌مند، س. (1402). سازمندی باغشهر قزوین. فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری و منطقه‌‌ای، 13 (47)، 242-215.
15. محمدیان، ع.، صفاری، ا.، و کرم، امیر. (1398). منطق چیدمان فضایی سکونتگاه‌‌های جلگۀ خوزستان. فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌‌ای،9 (33)، 160-147.
16. محمودی، ط.، و رامشت، م.ح. (1399). ژئومورفولوژی پدیداری. مشهد: نشر کتاب امید.
17. محمودی، ط. (1393). هویت آینه‌ای هسته مدنی ایران، مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 25 (1)، 90-79.
18. محمودی، ط.؛ رامشت، م.ح.؛ انتظاری، م.؛ ولی، ع.؛ و ربانی، ع. (1395). هویت مکانی و نقش آن در تبلور هسته مدنی ایران. فصلنامه پژوهش‌‌های ژئومورفولوژی کمی، 4 (4)، 71-56.
19. محمودی، ط.، رامشت، م. ح.، و لاجوردی، م. (1390). ردیابی آثار یخچال‌‌های طبیعی حوضه تیگرانی ماهان، فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 22 (2)، 78-59.
20. نعمت الهی، ف. (1396). مؤلفه‌‌های مکانی دفاع غیر‌‌عامل در سکونت‌‌گزینی مطالعه موردی: سواحل شمالی خلیج فارس. رساله دکتری رشته ژئومورفولوژی گرایش نظری، دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان.
21. ولدی، م.، امیر‌صفاری، ا. ک.، و محمدیان، ع. (1401). ژئومورفولوژی شناختی و نگاره دهلران. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 20 (66)، 54-35.
22. یمانی، م.؛ شمسی‌پور، ع. ا.؛ و جعفری‌اقدم، م. (1390). بازسازی برف مرزهای پلیوستوسن درحوضه جاجرود. فصلنامه پژوهش‌‌های جغرافیای طبیعی، 76 (3)، -35.
23. Chang, K. T. (2018). Introduction to geographic information systems. 9th Edition. Boston: McGraw-Hill. 461.
24. Cohen, J. E., & Small, C. (1998). Hypsographic demography: The distribution of human population by altitude. Applied Physical Sciences. 95(24), 14009-14014.
25. Hillier, B. (1996). Cities as movement economies. Urban Design International. 1(1):41-60.
26. Montello, D. R. (2007). The Contribution of Space Syntax to a Comprehensive Theory of Environmental Psychology. 6th International Space Syntax Symposium, İstanbul. 2007. (P. IV 1-12).
27. Porter, S. C. (2001). Snowline Depression in the Tropics during the Last Glaciations. Quaternary Science Reviews, 20(1), 18-31.
28. Sarkar, A. (2010). Analysis of human settlement patterns using RS and GIS in the plains of West Bengal. The On-Line. Indian Journal of Spatial Science, 1(1), 1-13.